Bojan [optrajanov

 
 
5
5
.
.
 
 
O
O
S
S
N
N
O
O
V
V
I
I
 
 
N
N
A
A
 
 
H
H
E
E
M
M
I
I
S
S
K
K
O
O
T
T
O
O
 
 
S
S
M
M
E
E
T
T
A
A
W
W
E
E
 
 
 
 
 
 
145

---

 
146

---

 
 
5.1. VELI^INI I EDINICI; SI
 
 
 
 
 FIZI^KI VELI^INI I NIVNO MEREWE 
Fizi~ki veli~ini i edinici za niv 
Merlivite svojstva na sistemite se vikaat veli~ini (ponekoga{ i fizi~ki veli~ini)
*
. Mo`e da 
se dade i poprecizna definicija za fizi~ka veli~ina, no i ovaa zasega }e gi zadovoli na{ite 
potrebi. 
Sekoja veli~ina ima svoj naziv (dol`ina, masa, vreme itn.) i svoja oznaka  (simbol). Taka 
oznakata za volumen (zafatnina) e V, simbolot za masa e m, a onoj za energija e E. Oznakata za 
vreme e t, za dol`ina e l, za gustina e 
U
itn. Kako {to se gleda, oznakite za veli~inite se 
pi{uvaat so kosi bukvi, naj~esto od latinicata, no i od gr~kata azbuka.  
Razmisli za toa {to e merewe?  
Mo`e li da se izmeri eden objekt, da re~eme eden moliv, edna tetratka, ovoj u~ebnik i sli~no? Mo`e li da se izmeri 
edna  pojava, na primer rastvoruvawe, isparuvawe, hemiska reakcija? Mo`e li da se izmeri edno svojstvo, da re~eme 
volumen, plo{tina, brzina?  
Mo`e{ li, sega, da zaklu~i{ {to mo`e, a {to ne mo`e da se meri?   
Zapomni,  
merlivite svojstva na sistemite (dol`ina, masa, brzina i drugi) se veli~ini (fizi~ki 
veli~ini).  
Vo su{tina, mereweto se sveduva na sporeduvawe na goleminata na merenoto svojstvo so 
vrednosta koja{to, za toa svojstvo, sme ja odbrale kako osnova. No, so {to }e sporeduvame pri 
mereweto na fizi~kite veli~ini? Bi bilo, da re~eme, mnogu nezgodno ako sekoj prodava~ ima 
sopstveno metro, razli~no dolgo od ona na drugite prodava~i.  
O~igledno, potreben e dogovor za toa {to }e bide osnova za sporeduvawe ili, kako {to obi~no se 
veli, {to }e bide edinica za dadenata veli~ina (ponekoga{ se koristi i nazivot edinica merka, 
no vo ovoj tekst toj naziv nema da bide koristen). Samo ako znaeme koja e edinicata, rezultatite 
od mereweto }e imaat smisla. Nema da se znae golema li e ili mala edna dol`ina ako re~eme de-
ka taa iznesuva deset, ne ka`uvaj}i deset {to.  
                                                           
* Postojat i fizi~ki veli~ini koi{to ne pretstavuvaat svojstva na sistemite.  
 
147

---

 
Treba da zapomnime:  
veli~inata so koja pri mereweto se sporeduva nekoja fizi~ka veli~ina se vika edinica za taa 
veli~ina.  
Rezultatite od mereweto na fizi~kite veli~ini pretstavuvaat proizvod od eden broj (brojna 
vrednost) i edinicata
*
, taka {to mo`e da se napi{e:  
 veli~ina   brojna vrednost u edinica  
Sekoga{ treba da se naveduva, da se pi{uva i pri presmetuvawata da se upotrebuva i brojnata 
vrednost  i edinicata. Zapomni go ova. I, ako nekoga{ podocna vo tekot na svoeto {koluvawe 
najde{ tekst vo koj avtorot (ili avtorite) ne postapuvale taka, znaj deka e napravena seriozna 
gre{ka! 
Vo razli~ni vremiwa i na razli~ni mesta kako edinici se upotrebuvale razli~ni veli~ini. 
Kone~no, so me|unaroden dogovor, re{eno e koi edinici }e se upotrebuvaat za merewe na 
fizi~kite veli~ini i sozdaden e t.n. Me|unaroden sistem na edinici koj, spored po~etnite 
bukvi na prvite dva zbora vo francuskiot naziv (Système International d'Unités), se vika
†
, i toa vo 
site jazici, SI (se ~ita esi, a ne si).  
Me|unarodniot sistem na edinici e baziran vrz sedum osnovni edinici:  metar, kilogram, 
sekunda, amper, kelvin, mol i kandela (vidi go Prilogot A1). Od ovie edinici, potoa, mo`e da se 
dobijat (da se izvedat) site drugi, so pomo{ na soodnosi koi{to za edinicite se isti kako 
soodnosite pome|u soodvetnite veli~ini (za nekoi vakvi edinici se zboruva vo Prilogot A2).  
Mo`e da se upotrebuvaat i t.n. decimalni edinici  takvi {to se deset, sto, iljada itn. pati 
pomali ili pogolemi. Nazivite na decimalnite edinici se obrazuvaat so stavawe na 
pretstavki  (prefiksi) neposredno pred nazivot na edinicata i sleano so nego. Taka, iljaditi 
del od metar se vika milimetar, a iljadapati pogolema edinica od metar
‡
 e kilometar. Milioni-
ti del od sekunda e mikrosekunda, a milion pati pogolema edinica od SI edinicata za 
frekvencija (herc) e megaherc. Sigurno znae{ i drugi primeri za edinici so prefiksi (so 
nekoi, na primer deci–, centi–, mili–, kilo– itn. ve}e odamna si se sretnal). 
Za desetpati pomala edinica, od ravenstvoto veli~ina   brojna vrednost u edinica sleduva deka 
brojnata vrednost mora da bide desetpati pogolema, ako edinicata e iljada pati pogolema, 
brojnata vrednost }e bide iljada pati pomala itn.  
Kako i veli~inite, i edinicite imaat oznaki (simboli). Taka, oznakata za edinicata za dol`ina 
(metarot) e m, na edinicata za masa, kilogramot, simbolot e kg itn. Kako {to se gleda, oznakite 
na edinicite se pi{uvaat so pravi (a ne so kosi) bukvi, re~isi sekoga{ od latinicata. Zad 
oznakata na edinicite ne se stava to~ka. Simbolite na edinicite ne se pi{uvaat na kirilica! 
                                                           
*
 Duri i veli~inite koi{to se neimenuvani broevi (bezdimenzionalnite veli~ini) imaat edinica. Edinicata za niv e 
brojot 1, no taa ne se pi{uva zatoa {to mno`eweto so 1 go ostava drugiot mno`itel neizmenet. 
†
 Ne ~ini da se veli SI sistem, zatoa {to ona S od SI ve}e ozna~uva sistem. 
‡ 
Decimalen zna~i deseti~en, t.e. vo vrska so brojot 10 (na primer, decimalna dropka). Od toa {to eden vid dropki se 
vikaat decimalni, ne treba da se zaklu~i deka zborot decimalen se upotrebuva samo toga{ koga se zboruva za destti ili 
stoti ili iljaditi del od edno celo (na primer, od brojot 1).
 
 
148

---