Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
31 Platonun etik fikirlərinə “Fedon”, “Sokratın tərifi”, “Qanunlar”, “Dövlət”, “Ziya fət”, “Teatet”, “Protaqor” və s. əsərlərində rast gəlirik. Platon fəlsəfəsinin və etikasının həm tərəfdarları, həm də rəqibləri var idi. Onu qəbul etməyənlər sırasında e.ə. IV əsrdə qədim yunan filosofu Antisfen tərəfindən əsası qoyulmuş kiniklər məktəbi də var idi. Onlar Platonun xoş bəxtlik haqqında təsəvvürlərini abstrakt və qeyrimümkün hesab edir və hər bir insanın fərdi xoşbəxtliyini buna qarşı qoyurdular. Antisfen həzz almaq hissini rədd edirdi: “Həzz almaqdansa, dəli olmaq yaxşıdır”. İnsan təbii halda olsa yax şıdır. Nə varlılar olmalıdır, nə də kasıblar. Bu məktəbin digər nümayəndəsi Sinoplu Diogendir. O harada gəldi, hətta çəlləkdə yaşayır, primitiv geyinir, yabanı qida yeyir və yalnız su içirdi. Diogen insanları mənəvi azadlığa və cəmiyyətdən asılı olmamağa çağırırdı. Makedoniyalı İskəndər bir dəfə görüş zamanı ondan nə istədiyini soruşduqda, o belə cavab verib: “Burdan çəkil və işığın qabağını kəsmə”. Maddi nemətlər və insanın həzz almağa olan təbii arzu ları onu korlayır. Vardövlətdən, həzz almaqdan, ictimai təltiflərdən imtina etmək və bunları qınamaq, öz mənəvi alə minin dərinliklərinə baş vurmaq qabi liyyəti insanın ən ali fəzilətidir. Beləliklə, kiniklərin təlimi – hedonizmin neqa tiv formasıdır. Kirenaiklər hesab edirdilər ki, duyğular xoşagələn və xoşagəlməyən olur. Xoşagəlməyən duyğular əzab gətirdiyi üçün şər, xoşagələn duyğular isə həzz yaratdığı üçün xeyirdir. Aristippə görə xoşbəxtlik ləzzət və zövq hissidir. Kirenaiklərin etikası hedonizmlə bağlıdır (hedone – latınca həzz, zövq deməkdir). Aristipp insanın həyatının məqsədini həzz almaqda görürdü. Onun fikrincə, insan 3 növ psixi vəziyyətə düşə bilər: 1) həzz; 2) iztirab; 3) neytral. Stoisizm (yunanca portik – “binaya yapışıq sütunlu eyvan” sözündən olub, stoiklərin yığıldığı yeri bildirir) e.ə. IV əsrdə Kitionlu Zenon (e.ə. 336264) tərəfindən yaradılıb. Stoiklərin fikrincə, insan müdrik və əxlaqlı olmaq üçün daim özünü tərbiyə etməlidir. Buna görə də fəzilət həzlə deyil, kamilləşmə ilə əlaqədardır. Yalnız insanın mənəvi kamilliyi ətrafdakı mənəviy yat sızlığa müqa vimət göstərə bilər. Mənəviyyatın zirvəsi ehtiraslara etinasız olmaqdır, çünki hiss və ehtiraslara, hətta xoşniyyətli hiss və ehtiraslara tabe olmaq zəiflik əla mə tidir. Əsl xoşbəxtliyin həzlə əlaqəsi yoxdur, vardövlət, şöhrət və digər nemətlərin səbəbi taledir. Mədəniyyətin zirvəsi insanın onsuz da dəyişə bil məyə cəyi hadisələrə mane olmamaqdır. Stoisizmin son, Roma dövrü – Seneka, Epiktet, Mark Avrelinin adları ilə bağlıdır. Onların fikrincə, insan daim öz bor cunu yerinə yetirməlidir. Əxlaqın əsas anlayışları borc, xeyir, şər və s. daimi tələb lər olub, insanın taleyi ilə əlaqədardır. Borcu yerinə yetirmək özü xoşbəxtlikdir. Epikur (e.ə. 341270) etikanı fəlsəfənin əsas sahəsi hesab edirdi. Onun fikrincə, etika Yer üzündə insanın xoşbəxtliyinə nail olmaq haqqında təlimdir. 32 Xoşbəxtlik əzab və həyəcandan uzaq olan daha möhkəm və uzunmüddətli his dir. Həyatın məqsədi və ən ali neməti bədənin sağ lam lığı, qəlbin rahatlığı, mənəviyyatın meyarı isə hislərdir. Əxlaqın çıxış nöqtəsi xoşbəxtlikdir. Hedo nizm kimi evdemonizm (latınca “xoşbəxtlik”) də qədim yunan etikasında mühüm yer tutur ki, bu da daha çox Epikur yaradıcılığında inkişaf tapıb. Xoşbəxtliyə çatmaq təbii cəhddir. Xoşbəxt həyatın əvvəli və axırı həzdir. Həzz insanın ilk fitri nemətidir. Bu müddəa Epikuru hedonistlərlə yaxınlaşdırır. Əsl xoşbəxt həyat – həyəcan və iztirabsız həyatdır. Ona biliklə və əxlaq normaları na riayət etməklə çatmaq olar. Əlbəttə, heç də həmişə dərd və iztirabdan yaxa qurtarmaq mümkün deyil, hər bir həzdə iztirab da olur. Həzz 2 cür olur: 1) qida, yaşayış yeri, geyim və sairədən alınan maddi, fiziki həzz; 2) bilik və dostluqdan alınan mənəvi həzz. Bunlar ağılla seçilməlidir. Xəstəlik və iztirab gətirən fiziki həzdən qaçmaq, sadə və xeyirli həzzə can atmaq lazımdır. Bəzi müəlliflər, məsələn, V.Q.İvanov antik etikanın zirvəsində Aristoteli deyil, məhz Epikuru görür . Aristotel (e.ə. 384322) nəzəri problemlərin həllində öz dövrünü qabaqlaya raq e.ə. IV əsrədək mövcud olan bir sıra elm sahələrini ümumiləşdirir. Qədim dövrün etik fikir tarixində və onun inkişafında müstəsna rol oynayan dahi filo sof etika elminin məsələlərini sistemləşdirir. İlk dəfə olaraq Aristotel etikanı elmifəlsəfi biliklər sisteminə daxil edərək onu ruh haqqında elm olan psixolo giya və dövlət haqqında elm olan politikanın ortasında yerləşdirir. Aristotel eti kanı öz ictimaisiyasi baxışlarına uyğun işləyərək hesab edir ki, etika siyasət və iqtisadiyyatla çox bağlıdır. “Nikomax etikası” Aristotelin əxlaq problemlərini daha dərindən ifadə etdiyi nəzəri traktatdır. Burada Aristotel etikanı predmeti əxlaq olan cəmiyyət haqqında elmin bir növü, tətbiqi və praktik elm kimi nəzərdən keçirir. Əsərdə Aristotel oğluna düzgün davranışla əlaqədar öyüd nəsihət verir. Əgər Demokritin etik təlimi aforizmlərə əsaslanırdısa, Platon öz fikirlərini dialoq formasında, Aristotel isə monoloq formasında ifadə edirdi. Bədiilikdən və gündəlik məişət düşüncələrindən uzaq olan “Nikomax etikası” əsəri əsl elmi əsər kimi qiymətləndirilir. Aristo telin fikrincə, əxlaqi sistem yaratmaq üçün əvvəlcə müəyyənləşdirmək lazımdır ki, nemət nədir? İkincisi, insan bu nemətləri (burada hərəkətin qiymətləndirilməsi və iradə azadlığı problemləri qoyulur) qazana bilərmi? Üçüncüsü, nemətə çatmaq üçün (fəzilət, onun mahiyyəti və tərbiyə imkanları problemi) hansı yolla getmək lazımdır? Və dördüncüsü, insan cəhdlərinin daha layiqli məqsədi olan ali nemətlər nədir? Əsər nemətlər, fəzilətlər, iradə azadlığı haqqında təlimlərdən ibarətdir. Traktat mənəvi ideal haqqında mühakimə ilə bitir ki, bunu da hamı başa düşmür. Aris totel fəzilətlərin fitri deyil, sonradan qazanılan keyfiyyət olduğunu söyləyir. Aristotel özünün ruh haqqında təliminə uyğun olaraq fəzilətlərin təsnifatını verir. Fəzilətlərin spesifikasını müəyyənləşdirən Aristotel psixologiyaya müra Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|