Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. Orta əsrlərdə və yeni dövrdə etik fikir
33 ciət edir. Mənəvi fəzilətlər ruhun hansısa vəziyyəti deyil və insana təbiət tərəfindən verilməyib, təbiət yalnız fəzilətli olmaq üçün şərait yaradır. Bütün əxlaqi fəzilətlər insanın fəaliyyəti zamanı həyata keçir. Bunlara – ədalət, dost luq, məhəbbət, mərdlik, mötədillik, əliaçıqlıq, sülhsevərlik, xoşxasiyyətlilik və s. aiddir. Bütün bunlar həm də ictimaidir. Fəzilətlər fitri olmadığı üçün Aristotel onların tərbiyə olunmasına xüsusi fikir verirdi. Özü də yalnız uşaqlar deyil, bütün vətəndaşlar, hətta insanın emosional qavrama qabiliy yəti və hisləri də tərbiyə edilə bilər. Aristotel etikasında mühüm yer tutan ədalət digər insanlara münasibət zamanı fəzilətə çevrilir. Fəlsəfədə olduğu kimi, Roma etik fikri də yunan mədəniyyətinin təsiri altın da olduğunu büruzə verir. Əgər ədəbiyyatın, xüsusən də poeziyanın təsiri e.ə. IIIII əsrlərdə bilindisə, fəlsəfənin inkişafına e.ə. 155ci ildə Romada açılmış Afina səfirliyi təkan verdi. Onun fəaliyyətində stoiklərdən Diogen, Akademiya nın başçısı skeptik Karnead və peripatetik Kritolay iştirak edirdi. İlk Roma filo sofu sayılan Siseron fəlsəfi biliklərin yayılmasına çalışaraq etikada stoisizmə meyil edirdi. Parlaq üsluba malik olmasına baxmayaraq, etikası heç bir orijinal lığı ilə fərqlənmədiyi üçün Siseronun etik baxışları əks olunmuş əsərlərinin yal nız adlarını çəkməklə kifayətlənirik: “Tuskulan söhbətləri”, “Ali nemət və şər haqqında”, “Borc haqqında”. Epikurun davamçısı Lukretsi Kar (e.ə. 19944) “Şeylərin təbiəti haqqında” poemasında Epikurun etika və naturfəlsəfəsinə yenidən qayıdır. Ən varlı romalı olan Seneka (e.ə. 4 – e.65) siyasi xadim, yazıçı, filosof moralist (əxlaqa aid əsərlər yazan yazıçı) idi. İlk növbədə əxlaq müəllimi kimi tanınan Senekanın şeirləri, pyesləri və pamfletləri içərisində “Qəzəb haqqında”, “Mərhəmət haqqında”, “Xoşbəxt həyat haqqında” və s. traktatları, həmçinin “Lusiliyə məktubları” vardır ki, bunlarda da müəllifin etik təlimi daha çox özünü büruzə verir. Antoninlər sülaləsinin imperatoru, Roma stoisizminin son nümayəndəsi Mark Avreli əxlaq müəllimi olmağa çalışmasa da, filosofluq edərək qısa qeyd lər yazırdı ki, bunlar da onun ölümündən sonra işıq üzü görmüşdü. “Özümə qarşı düşüncələr” adlı gündəliyində müəllif həyat, onun yaranması, insanın mövqeyi barədə fikirlər yürüdürdü. Ümumiyyətlə, antik etika hedonizm mövqeyində dayanaraq hesab edir ki, insanın fəa liy yətinin məqsədi xeyir və mənfəət əldə etmək, həzz almaq və xoşbəxtliyə çatmaqdır, lakin bu nun la belə, insan öz kefinin əsiri olmamalıdır, hər şeydə ölçü gözləməlidir. 34 4. Orta əsrlərdə və yeni dövrdə etik fikir Orta əsrlərdə istər Şərqdə, istərsə də Qərbdə, yəni Avropa ölkələrində etik fikir dini ideologiya çərçivəsində inkişaf edirdi. Kökləri eranın əvvəllərində Şərqin mistiklərindən başla yan dinietik təlimlərin və xristianlığın ideya mənbələrindən biri stoiklərin fəlsəfəsi oldu. Mə sələn, İskəndəriyyəli Filon (təxm. e.ə. 25 – təxm. e.ə. 40) İncili və yunan mifologiyasını şərh edərək dini etikanı ehtiyatla təbliğ edirdi. Onun fikrincə, heç olmasa, bir gün yaşayan insan artıq günahsız deyil. İnsanların mənəvi həyatının əsas vəzifəsi Allahı təqlid etməkdir. Dinə tabe edilən əxlaq teoloji xarakter daşıyırdı. İlk yarandığı vaxt larda xristian əxlaqı, əsasən, demokratik və proqressiv idi. Xristian etikasının ən böyük nailiyyətlərindən biri bütün insanların Allah qar şısında bərabər olması ideyasının tərənnümü oldu. Dini əxlaqın ali prinsiplərinə adam öldür məyin və əxlaqsızlığın qadağan olunması da daxil idi. Lakin əfsuslar olsun ki, özlərini xristian adlan dıranlar əksər hallarda nəinki buna əməl etmirdilər, hətta bunun əksini edirdilər. Məsələn, səlib yürüşlərində, inkvizisiya tonqallarında nə qədər adam həlak olmuşdu. Vatikan ilahiyyatçıları Hit ler və Mussolininin ənənələrinə xeyirdua verirdilər. Yeni dövrün qabaqcıl mütəfəkkirləri antik dövrün mütərəqqi ənənələrini davam etdirərək diniasketik ideyalara qarşı çıxır, insanların xoşbəxt olmaq hüquqlarını və bərabərliyini təbliğ edirdilər. Onların fikrincə, əxlaq müstəqil sahə olmalı, dindən asılı vəziyyətə düşməməlidir. İn san lar mənəvi zənginliyə kilsənin köməyi olmadan da çata bilərlər. Əxlaq kilsə boyundu ruğun dan xilas olmalıdır. Etika ilahiyyatdan ayrılıb fəlsəfənin müstəqil sahəsinə çevrilməlidir. Belə istiqamət götürənlər içərisində italyan Cordano Bruno (15481600), fransız Rene Dekart (15961650), holland Benedikt Spinoza (16321677), ingilislər – Tomas Hobbs (15881679), Con Lokk (1632 1704) və başqaları var idi. Spinoza hətta “Etika” adlı kitab da yazmışdı. XVIII əsrin Avropa maarifçiləri, o cümlədən fransız materialist filosof ları da, məsələn, D.Didro, (17131784), J.O.La metri (17091751), K.A.Helvetsi (17151771), P.A.Holbax (17231789) etik fikir tarixində özünə məxsus iz buraxmışlar. Onlar əxlaq məsə lələrini elmi sə viyyəyə qaldıraraq insanın davranışını onun təbii halı ilə əla qə ləndi rirdilərsə, alman klas sik fəlsəfəsinin nümayəndələri olan İ.Kant (1724 1804) və G.Hegel (17701831) etikanı həyatdan İ.Kant 35 ayırmağa çalı şırdılar. Kantın etika sahə sində tarixi xidmətlərindən biri borc problemi ilə əlaqədardır. Borc problemi Kantın etikasında mər kəzi yer tutur. G.Hegelə görə əxlaq insan təbiətinə yad olmasa da, ona əvvəldən xas olan xüsusiyyət də deyil. İnsan doğularkən nə xeyirxah, nə də bədxah olur. Bu xüsusiyyətlər nəyinsə nəticəsində əldə edilir. Hər bir insanın müəyyən məqsədi olur. Əsas məqsəd isə sərvətə çatmaqdır. Hegel üçün əsas əxlaq kate qoriyaları borc, xeyir və vicdandır. Əxlaq yalnız cəmiy yətdə mövcud ola bilər. Hegelin əsas etik fikirləri “Ruhun fenomenologiyası” və “Hüquq fəlsə fəsi” əsərlərində öz əksini tapmışdır. Hegel fəlsəfəsi üçlük üzərində qurulub: 1) tezis; 2) antitezis; 3) sintez. Hegel mənəviyyatı “obyektiv ruhun” mərhə lələrinə aid edir. Mənəviyyat obyektiv ruhun hərəkətinin məhsuludur. Burada ruh triada pillələri ilə inkişaf edir: 1) hüquq; 2) əxlaq; 3) mənəviyyat. Hüquq tezis olub, azadlıqdan uzaq olan xarici zərurətə tabedir. Əxlaq antitezis olub, subyektiv şüurdur, fərdin vicdanıdır. Mənəviyyat sintez olub, əsl azadlıqdır, hüquq və əxlaqın, zərurət və subyektiv iradənin qovuşmasıdır. O, ictimai həyatda ger çəkləşir ki, Hegel burada mənəviyyatın inkişafının üç formasını – ailə, vətəndaş cəmiyyəti və dövləti ayırır. Hegel bu ictimai formalara istinad edərək, etikanı fərdin dövlət qarşısındakı konkret vəzifələrinin məc musuna çevirir. XX əsrdə etika artıq əxlaq haqqında müəyyən biliklər sisteminə çevrilib ki, bu da özü nəməxsus elmi kateqorial aparata malikdir. Tarixi inkişafın müxtəlif mərhələlərində etika müəyyən problemlərin həlli yollarını və bəzi spesifik sual ların cavabını axtarmağa çalışmışdır. Belə problemlərə əxlaqi fəzilətlər, əxlaq normaları, insanın davranış qaydaları, bunlarla əlaqədar tələblər və s.; haqqında danışılan spesifik suallara isə: “xeyir və şər nədir?”, “insanın mənəvi borcu nədir?”, “insan özünü necə aparmalıdır?” və s. aiddir. Bu problemlərlə norma tiv etika məş ğul olur. Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|