Camal Zeynaloğlu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
137 Ancaq hər hansı bir xüsusiyyətin birtərəfli inkişafı, heç şübhəsiz, təlimin ümumi vəzifəsi hesab edilə bilməz. Məhz buna görə də, belə bir yanaşma tərzi uşaqlarda ümumiləşmiş bilik və bacarıqların təşəkkülünə, təfəkkürün inkişafına gətirib çıxara bilmir. Yaxşı halda belə bir təlim şəraitində müəyyən biliklər hafizədə möhkəmləndirilə bilər. Bu zaman uşaqlarda müəyyən məsələləri həll etməyə yönəlmiş olan axtarış səciyyəli əməli və fikri fəaliyyət, müstəqil hərəkət, müstəqil düşüncə lazımınca inkişaf edə bilməz. Belə uşaqlar axtarış aparmaya, hər şeyi müstəqil surətdə həll etməyə cəhd göstərmirlər. Onlar ən yaxşı halda, müəyyən tapşırıqların passiv icraçısına çevrilirlər. Biz təlim prosesində şagirdlərin daxili tələbatlarını və eləcədə onların özlərinin əsas məqsədə yönəlmiş fərdi idrak motivlərini nəzərə almadan bilik verməyə cəhd göstəririk. Bu halda bilik müəllim tərəfindən hazır şəkildə verilir, şagirdlər isə informasiyaları passiv şəkildə qavrayırlar. Bu cür bilik səmərəsiz bilikdir. Bilik təlim prosesində şagirdin əsas idrak motivinə çevrilməlidir. Bunun üçün şagirdi (subyektiv) fəallığa təhrik etməkdən ötrü onun emosional vəziyyətini bilmək lazımdır. Biz şagirdlərə hər hansı materialı öyrədərkən onların bilik səviyyəsi ilə verdiyimiz bilik arasındakı fərq olan psixi gərginliyi də nəzərə almalıyıq. Bilmək lazımdır ki, müəllimin verdiyi bilik məqsədəyönəlmiş psixi gərginlikdir. Digər tərəfdən də təlim prosesində ümumilikdə müqavimət göstərən sosial amil olan maneələrin də mövcudluğunu nəzərə alsaq, öyrətmənin nə cür çətin proses olduğunu anlaya bilərik. Bilik əldə etmək şagirdə daxili tələbata çevrildikdə bu zaman həmin şagirddə idrak passiv səciyyə daşımır. İdrak insan şəxsiyyətinin bütün cəhətlərinə nüfuz edir. Bu da ondan irəli gəlir ki, idrak, hər şeydən əvvəl, fəaliyyətdir. Burada xarici informasiyalar sadəcə olaraq əks etdirilmir. İdrak passiv proses deyil, sosial cəhətdən şərtlənən və şəxsi səciyyə 138 daşıyan fəal prosesdir. Deməli, idrak nəinki öz tərkibinə müxtəlif səviyyəli inikas proseslərini, həm də şəxsiyyətin bütün tələbatlar- motivasiya sistemini də daxil edir. Demək, bir halda ki, idrak fəaliyyətdir, hər bir fəaliyyətə xas olan bir sıra cəhətlər ona da aiddir. Buraya fəaliyyətin motivi, məqsədi, təqdim edilmə xüsusiyyətləri, fəaliyyətin icra edilməsinin yol və vasitələri daxildir. Burda ilk növbədə idrakla motivasiya arasındakı qarşılıqlı münasibətə diqqət yetirmək vacibdir. Bu halda müəllim motivin psixoloji mahiyyətini bilməlidir. Bunu bir misalla izah edək. Görürsən ki, bir şagird çox böyük ciddi-cəhdlə müəyyən fənnə aid proqram materialını səylə oxuyub öyrənməyə can atmır. Bu halda onun idrak fəaliyyəti həm müəyyən obyektə- müəyyən fənnə yönəlmiş olur, həm də burada xüsusi fəallıq, ilk növbədə, idrak fəallığı nəzərə çarpır.Lakin biz bu zaman məsələnin hələ zahiri tərəfini görürük. Qarşıya belə suallar çıxır: görəsən bu şagirdi belə bir fəallığına təhrik edən səbəb nədir? Görəsən səbəb birdir, yoxsa çoxdur? Həmin səbəb keçicidir, yoxsa davamlıdır; təsadüfüdür, yoxsa zəruridir? Burada şagirdi idrak fəallığına təhrik edən səbəblər çox ola bilər (əlaçı olmaq, öz üstünlüyünü sübut etmək, fənni sevmək, müəllimə hörmət, valideynləri qarşısında və ya ictimai borcunu yerinə yetirmək və s.). Təhrikedici, fəallıq doğuran amillər həm də qısamüddətli və keçici ola bilər. Bu hallarda idrak fəaliyyətinin müxtəlif cəviyyələrdə motivləşməsi nəzərdə tutulur. Motivləşmə dedikdə orqanizmi fəallaşdıran və həmin fəallığı istiqamətləndirən təhriklər nəzərdə tutulur. Təlim prosesində ikinci situasiya şagidlərin həvəsindən, marağından asılı olaraq onlara müstəqil informasiya verilməsidir. Bu halda əgər informasiya müstəqil həyata keçirsə, şagird informasiyanın selektoru, qurulan generatoru kimi çıxış edir. Adətən bu zaman şagird fəaliyyətinin 139 motivləşməsinin obyektini - məqsədini özü seçir. Motivləşmədəki fərq fəaliyyətin səmərəliliyinə qabiliyyətlər sahəsindəki fərqdən daha çox təsir edir. İcra fəaliyyətin düzgün motivləşməsi şagirdin bütün potensial qüvvələrini səfərbər etməyə imkan verir və davamlı iradi cəhd göstərmək sayəsində fəaliyyəti daha müvəffəqiyyətlə yerinə yetirməyə kömək olur. Belə ki, bəzi hallarda orta qabiliyyət səviyyəsinə malik olan şagird istər təlim fəaliyyətində, istərsə də icra fəaliyyətində daha istedadlı, lakin düzgün təşkil edə bilməyən şagirddən yüksək nəticə əldə edir. Hər bir fəaliyyət həmişə müəyyən məqsədlə bağlıdır. Əgər şüurlu surətdə dərk olunmuş məqsəd yoxdursa, onda fəaliyyət də yoxdur. Məsələn, XI sinifdə oxuyan H.-dan yaxşı oxumasının səbəbin soruşduqda, bildirdi ki, “təlim prosesinə ciddi- cəhdlə yanaşmağımın əsas səbəbi ali məktəbə daxil olmaq istəyidir. Bu mənim əvəzedilməz arzumdur.” Lakin insanın fəaliyyəti yalnız bir məqsədə, bir motivlə təyin edilmir. Gətirilən misalda həmin məqsədlə yanaşı ola bilsin ki, yaxşı elmi işçi, yaxşı rəhbər işçi, ali savadlı şəxsiyyət olmaq arzusu və s. kimi başqa məqsədlər də görülə bilər. İnsanın icra etdiyi iş bəzən az və ya çox dərəcədə dərk edilmiş ola bilər. Əgər şagirdin qarşısına qoyulan məqsəd tam aydındırsa və həmin məqsədə çatmaq üçün zəruri olan yol və vasitələr tamamilə düşünülmüşsə, bu halda əməl tam dərk edilmiş olur. Bəzi şagirdlərdə isə istər məqsədin, istərsə də ona çatmaq üçün zəruri olan yol və vasitələrin dərkedilmə səviyyəsi nisbətən tutqun, kifayət qədər anlaşılmaz da olur. Bu cəhət işin icrasına ciddi təsir göstərir. Məlumdur ki, aydın məqsəd böyük enerji doğura bilər. Məqsədin əmələ gəlməsi insan fəaliyyətində yeni məqsədlərin yaranması prosesidir. Bu, ixtiyari və ya qeyri- ixtiyari ola bilər. Məqsədin özünün bir sıra əmələ gəlmə mexanizmləri vardır. Bir halda məqsəd kənardan alınır, qəbul Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|