CəFƏR İbrahimov
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
hisslərin xarici ifadəsi də aydın surətdə göstərir. Çünki hər hansı hissi halətdən sonra insanda ürək döyüntüsü arta bilər, üzün rəngi və tənəffüs dəyişə bilər. Əlbəttə emosiyalarla əlaqədar olan bədən reaksiyalarının mərkəzləri qabıqaltı sahədə yerləşmişdir. Lakin baş beyin qabığı qabıqaltı mərkəzlərə ləngidici təsir edir. Bunun nəticəsində insan reaksiyaları nizama salınır. Ancaq baş beyin qabığında əmələ gələn sinir proseslərinin (oyanma və ləngimənin) bir-birini əvəz etməsi də müəyyən hisslərin əmələ gəlməsinə səbəb olur: məsələn, böyük yarımkürələrin ləngimə vəziyyətinə keçməsi qorxaqlıq, çəkinmək kimi hisslərin, donub qalma, tutulma kimi halətlərin əmələ gəlməsinin əsasını təşkil edir. Dinamik stereotipin yaranması və ya pozulması hisslərin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır. Əgər qıcıqlayıcı müəy- yən ardıcıllıqla təsir edirsə, beynimizdə həmin ardıcıllıqla müvəqqəti sinir rabitələri əmələ gəlib möhkəmlənir. Belə möh- kəmlənmiş rabitələr insanın cisim və hadisələrə bəslədiyi münasibətin əsasını təşkil edir. Həmin sistemdə olan hər hansı dəyişiklik bizdə-sevinc, kədər, ümidsizlik, şənlik və s. hissləri əmələ gətirir. Deməli, müəyyən dinamik sterotiplərin əmə-lə gəlməsi və ya pozulması ilə əlaqədar olan sinir prosesləri hisslərin fizioloji əsasını təşkil edir. İkinci siqnal sistemi inşan hisslərinin yaranmasında və tənzim edilməsində mühüm rol oynayır. Bununla da beyin qa- bığı bədəndə baş verən bütün prosesləri öz nəzarəti altında saxlayır. Söz qacıqlandırıcılarının vasitəsilə başqa şəxslərin daxili aləminə təsir etmək, onlarda müxtəlif emosional vəziyyət, hisslər yaratmaq mümkün olur. Bədəndə olan müəyyən üzvi dəyişikliklər müxtəlif hisslərin yaranmasına səbəb olur. Belə dəyişikliklərlə insanda hisslərin xarici ifadəsini müəyyən etmək mümkündür. Bu vaxt müəyyən hisslərin əmələ gəlməsi ilə əlaqədar insanda tənəffüs sürəti dəyişir, qan damarları ya genişlənir (üz dartılır) ya da büzülür (rəng ağarır), qan təzyiqi artıb-azala bilir. İnsanın mimikasında (üzün ifadəli hərəkətlərinə), səsin intonasiya və tembrinə əsa- sən, onun nə kimi hisslər keçirdiyini təyin etmək mümkündür. 29 Böyük sənətkarlar da insanın daxili aləmini əks etdirərkən, hissləri mühüm vasitə saymışlar: məsələn, L.N.Tolstoy hissi vəziyyətdən asılı olaraq gözlərin ifadəsinin 85, gülüşün isə 97 təsvirini vermişdir. Dodaq, göz və qaşların müxtəlif vəziyyətə düşməsinə əsasən insanın nə kimi hisslər keçirdiyini asanlıqla müəyyən etmək olar. Hisslər insanın nitqində də ifadə olunur. 1 Hissi nitq vasitəsilə ifadə etməyi bacarmaq lazımdır. Burada ifadələrin düzgün seçilməsi, hissləri doğuran şəraitin obrazlı təsviri, sözlərin xüsusi şəkildə tələffüzü, mimika və pantomimikanın nitqin məzmuna, ahənginə uyğun gəlməsi də vacibdir. Buraya intonasiya, danışıq sürəti, vurğunun yerində işlədilməsi və s. daxildir. Hisslərin nitqdə ifadəsi üçün danışığın ifadəli hərəkətlərlə müşayiət edilməsi zəruridir. Deyilənləri ümumiləşdirsək belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, insan hisslərinin əsas mənbəyi ictimai həyatdır, insanlar arasında olan qarşılıqlı münasibətdir, cəmiyyətdə olan birgəyaşayış qaydalarının gözlənilməsidir. Bu mənada insan hissləri heyvani hisslərdən tamamilə fərqlənir. İnsanın üzvi tələbatlarının ödənilməsi ilə bağlı hisləri heyvanların emosiyalarından xeyli fərqlənir. Emosiya sadə hissi hal olub, əsasən üzvi tələbatların (yemək su, təmiz hava və s.) ödənilməsi ilə əlaqədardır. Belə tələbatların ödənilməsi ilə əlaqədar heyvanlarda da müəyyən emosiyalar baş qaldırır. Məsələn, heyvan öz balasını itirdikdə qəmgin olur, ağlayır və s. Əlbəttə, insanın sadə tələbatlarının ödənilməsi ilə bağlı emosiyalar, heyvanlarda nəzərə çarpan emosiyalardan mahiyyət e'tibarilə fərqlənir. İnsan heyvandan yalnız ağlı, iradəsi ilə deyil, eyni zamanda hissi ilə də fərqlənir. insan şüurlu, ictimai varlıq olduğuna görə, onun hissləri də ictimai münasibətlərlə bağlıdır. İnsanın varlığı ictimai mahiyyət kəsb etməklə, həyat şəraiti, şüur tərzi dəyişildikcə, onun hissləri də dəyişərək yeni əxlaqi məzmun kəsb edir. Belə hisslər heyvanlarda ola bilməz. 1 Bayramov Ə.S. , Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. Ali məktəblər Uçün dərslik. Bakı. Maarif, 1989, s. 132-133. 30 Biz qeyd etdik ki, insanın fəaliyyəti hisslərlə üzvi surətdə bağlıdır. Burada, birinci-insan hisləri müəyyən fəaliyyətin nəti- cəsində törəyib cərəyan edir; ikinci-hisslər fəaliyyətin motivi kimi, insanı hər hansı fəaliyyətə təhrik də edə bilər, yaxud onu hər hansı fəaliyyətdən çəkindirə də bilər. Bu cəhətdən hisslər fəal (sfenik) və qeyri-fəal (astenik) olmaqla iki qrupa bölünürlər. Orqanizmin həyat fəaliyyətini yüksəldən, onun qüvvəsini artıran, fəaliyyətə təhrik edən hisslər fəal və ya sfenik hisslər adlanır. Məsələn, sevinc hissi, qan damarlarını genişləndirir, beyni qanla yaxşı təchiz edir, adam yorğunluq hiss etmir, zehni və fiziki əmək qabiliyyəti yüksəlir. Astenik hisslər isə əksinə, orqanizimn həyat fəaliyyətini zəiflədir, enerjini azaldır: məsələn, insan kədərləndikdə onun qan damarları büzülür, sifəti ağarır, beyinə qan az gedir, insan özünü əzgin hiss edir, onun zehni və fiziki fəaliyyəti zəifləyir və s. Ancaq hissləri iki qrupa bölmək, onların arasından sədd çəkmək də doğru deyildir. Çünki eyni bir hiss şəraitlə əlaqədar gah stenik, gah da astenik də ola bilər: məsələn, qorxu hissi birinin əl-qolunu bağlayır, digəri isə həmin təsir altında igidlik də göstərə bilər və s. İnsan hisslərin təsiri altında bu və ya digər cismə, yaxud ha- disəyə ya müsbət, ya da mənfi münasibət bəsləyə bilər. Bu cə- hətdən insan hissləri həmişə bir-birinin əksi olur. Bu, hisslərin qütbülüyü adlanır. Məsələn, sevinc-kədər, məhəbbət-nifrət və s. Hisslərin keçirilməsi formaları. Ali hisslər Müasir psixologiyada insanda baş verən emosional halların öyrənilməsinə böyük əhəmiyyət verilir. Çünki emosional hallar, günlərlə, bəzən həftələrlə davam edir, onun tək əmək məhsuldarlığına deyil, həm də psixi sağlamlığına da təsir gö- stərir. Bu halların bəziləri ilə tanış olaq. 31 Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|