36
ko'tarilgan mavzu - pul, boylik, tilla bo'lib, bu boylik asar qahramonlari hayotida
mash'um rol o'ynaydi. Balzak asarlarida pul kishi xarakterini, psixologiyasini
o'zgartiruvchi, yemiruvchi, izdan chiqaruvchi salbiy kuch sifatida ko'rsatiladi.
Adibning "Gobsek", "Evgeniya Grande", "Gorio ota", "Sag'ri teri tilsimi"
romanlarida pulning ana shunday buzg'unchilik rolini ko'rsatadi. "Gobsek"da
qahramon puling qancha ko'p bo'lsa, sen shuncha qudratli bo'lasan degan falsafaga
rioya qilsa, "Evgeniya Grande"ning qahramoni Grande ham pul jamg'arish
kasaliga duchor bo'lgan shaxsdir.
Balzakning "Gorio ota" romani otalar va bolalar munosabati masalalariga
bag'ishlangan. Shu o'rinda Gorio chol bilan Shekspirning Lir obrazini taqqoslasa
bo'ladi.
"Cag'ri teri tilsimi" romani falsafiy asar bo'lib, sag'ri terisi insonni halokatga
mahkum etgan tuzumning ramziy obrazidir.
Balzakning buyuk xizmati shundaki, asarlarida fransuz hayotining barcha
tomonlarini qamrab oldi. qahramon xarakteri, tashqi muhit, uni o'rab olgan
ijtimoiy sharoit ta'sirida qaror topgani uchun Balzak ana shu tashqi dunyoga,
uning tafsilotiga ahamiyat berdi. Shu sababli ham adibning har bir asarida
qahramon va voqealar holatini belgilab beruvchi atrof-muhit, narsalarga keng o'rin
beriladi. Natijada uning har bir asari mukammal, jozibalidir. Balzakning asarlari
o'zbek tilida.
Prosper Merime (1803-1870) - novellalari va "Karl IX saltanati yilnomasi" asari
bilan o'zbek kitobxoniga tanish. Uning xalq og'zaki ijodiga munosabati va slavyan
xalqlari milliy-ozodlik harakati mavzusida yaratilgan "Gusla" to'plami.
Merime jahon adabiyotida novella janrining ustasi sifatida "Tamango", "Mateo
Falkone", "Etruss guldoni", "Ikkiyoqlama xato" asarlari bilan tanilgan.
Agar "Tamango"da oq tanli qulfurushlarni tanqid qilsa, "Mateo Falkone"da
Korsika orolida istiqomat qiladigan xalqning urf-odatlarini ifodalaydi.
"Etruss guldoni"da yuqori tabaqa vakillari orasidagi g'iybat, quruq tuhmat kabi
illatlarni fosh qilgan.
Uning "Arsena Giyo", "Karmen" qissalari. "Arsena Giyo"da kambag'al qiz
Arsenaning tahqirlanishi tasvirlansa, "Karmen"da lo'lilar hayotiga murojaat etib,
hamma narsadan o'z shaxsining erkin bo'lishini birinchi o'ringa qo'ygan mag'rur,
jasoratli erksevar ayol obrazini yaratadi.
Merimening "Karl IX saltanatining yilnomasi" romani Ozod Sharafiddinov
tomonidan o'zbek tiliga tarjima qilingan. Roman tarixiy mavzuda bo'lib, XVI asrga
murojaat qilgan. Romanda hikoya qilingan qonli Varfolomey kechasi diniy
taassublikning oqibati ekanini ko'rsatadi. Zamonasining erksevar kishisi bo'lgan
Merime bu qonxo'rlikning asosiy aybdorlari bo'lgan saroy amaldorlari bilan din
homiylarini keskin fosh etadi. Merime asarlari o'zbek tilida.
Gyustav Flober (1821-1880) - "Bovari xonim", "Salambo", "Sezgilar tarbiyasi",
"Avliyo Antoniyning aldanishi" kabi romanlari va dramatik asarlarining avtori.
Floberning siyosiy, ijtimoiy va estetik qarashlaridagi ziddiyat. Adib o'zi yashab
turgan jamiyatning rivojlanish jarayonini tushunmadi, uni fojeali tarzda qabul
37
qildi. Bu tuzumdan qutulish yo'llarini topa olmadi.
"Bovari xonim" asarida hayot haqiqatlarini romantik xayolparastlikka qarama-
qarshi qo'yadi. Asarda qahramonning estetik xom-xayollarining fosh etilishi.
Ma'naviy ojiz - Ome, romantik xayolparast - Emma obrazlari. Asarning bosh
qahramonlari Emma va Sharlga Floberning ikkiyoqlama munosabati.
Inson axloqi masalasi - "Sezgilar tarbiyasi" romanida fosh etilishi. "Salambo"da
eramizdan avvalgi Karfagen davlati tarixiga murojaat etadi va Afrikaning
shimolidagi Karfagenning Rim bilan olib borgan urushlarini tasvirlaydi.
Floberning "Bovari xonim" romani o'zbek tilida.
Ingliz tanqidiy realizm adabiyotining vakili sifatida Charlz Dikkens (1812-
1870)ni ko'rish mumkin. U jahon adabiyoti tarixida o'zining chinakam xalqchil
asarlari bilan o'chmas iz qoldirgan. Dikkensning ijodi ingliz adabiyotida butun bir
davrni tashkil qiladi. U haqli ravishda Angliyaning xalq yozuvchisi, uning milliy
iftixori sifatida tan olingan.
Dikkens ingliz adabiyotida birinchi bo'lib, azob-uqubatlarga duchor qilingan
oddiy xalq hayotini realistik ko'rsatib berdi.
Dikkens romanlari ijtimoiy adolatsizliklarni fosh qildi, oddiy insonning haq-
huquqlari tarafdori bo'ldi, mehnat ahlining qadr-qimmatini ulug'ladi, uning
go'zalligini, ezgu-maqsadlarini kuylab, xudbin jamiyatning jirkanch manzarasini
ayovsiz tanqid qildi.
Dikkens ijodi to'rt davrga bo'linadi:
1. 1833-1841 - bu davrda asosan yumoristik asarlari bilan nom chiqardi. "Boz
ocherklari", "Pikvik klubining maktublari", "Oliver Tvistning boshidan
kechirganlari" kabi asarlari yozilgan.
2. 1842-1848 - "Amerika xatlari", "Martin Chezlvit", "Dombi va o'g'li".
3. 1849-1859 - asosan hajviy asarlari "David Kopperfild", "Sovuq uy", "Mudhish
zamonlar", "Mitti Dorrit".
4. 1859-1870 - Dikkens ijodida umidsizlik kayfiyatlari ustunlik qiladi. "Ikki
shahar haqida qissa", "Katta umidlar", "Bizning umumiy do'stimiz" asarlari
yaratilgan.
Agar Dikkensning "Amerika xatlari" va "Martin Chezlvit" asarlari AqSh hayotiga
bag'ishlangan bo'lsa, "Pikvik klubining maktublari" adabiyot xazinasiga komik
roman namunasi bo'lib qo'shildi, unda mavjud tuzumga qarshi nafrat, norozilik
emas, balki o'tkir kulgi, bitmas-tuganmas yumor yetakchilik qiladi.
"Dombi va o'g'li" romani ingliz tanqidiy realizmining namunasi bo'lib, faqat pulni
tan oladigan Dombi obraziga oddiy mehnatkashlarni qarama-qarshi qo'yadi.
Yozuvchi doimo ana shu mehnatkash kishilar tomonida bo'ladi.
40-50 yillardagi romanlarida chartistlar harakatining ta'siri. Satirik yozuvchi
sifatida yaratgan asarlarida mehnat va kapital o'rtasidagi ziddiyatning ifodalanishi.
"Oliver Tvistning boshidan kechirganlari" romanida bolalar va tarbiya masalasi.
Asar o'zbek tilida.
SAVOLLAR:
1. Romantizm oqimining o'ziga xos xususiyatlari nimadan iborat?
38
2. Bayron ijodida milliy ozodlik kurashi qanday yoritilgan?
3. Bayron ijodida Sharq mavzusi.
4. Gyugo ijodida xalq obrazi.
5. Xeyne - ozodlik uchun kurashuvchi.
6. Balzak ijodida shaxs masalasi.
7. Merime va folklor.
8. Dikkensning satirik asarlarida xalq obrazi.
ADABIYoTLAR
1. Azizov q., qayumov O., "Chet el adabiyoti tarixi", (XVIII-XX asrlar), T.,
"O'qituvchi", 1987 yil.
2. Baqoyeva M. Bayronning "Ko'nglim qop-qorong'u" she'ri tarjimalari haqida.
(Maqolalar to'plami, "Tarjima nazariyasi masalalari", N 540, Toshkent, 1977 yil).
3. Baqoyeva M. Bayron ijodiga Sharq adabiyotining ta'siri va tarjima masalasi.
Tarjima nazariyasi masalalari (Ilmiy ishlar to'plami, N 606, Toshkent, 1979 yil).
4. Mahmudov M. "Hayrat va tafakkur", Fafur Fulom nomidagi Adabiyot va san'at
nashriyoti, 1990 yil.
5. Po'latov Yu. O'zbekistonda chet el adabiyotini o'rganishga doir. "O'qituvchi",
1975 y.
6. Po'latov Yu. Asrlarga tutash hamkorlik, Toshkent, 1974 y.
7. Sulaymonova F. Sharq va Farb, Toshkent, 1997 yil.
BADIIY ADABIYoTLAR
1. Bayron Jorj Gordon "Saylanma": She'rlar, doston, dramatik doston. T.,
Adabiyot va san'at nashriyoti, 1974 y.
2. Balzak Onore de "Gobsek. Sag'ri teri tilsimi", T., Adabiyot va san'at nashriyoti,
1981 y.
3. Balzak Onore de "Gorio ota", T., Badiiy adabnashr. 1968 y.
4. Balzak Onore de "Evgeniya Grande", T., 1964 y.
5. Vern Jyul "O'n besh yoshli kapitan", T., Adabiyot va san'at nashriyoti, 1976 y.
6. Gyugo Viktor "Byug Jargal", T., "Yosh gvardiya", 1982 y.
7. Gyugo Viktor "Dengiz zahmatkashlari", T., "Yosh gavardiya", 1965 y.
8. Dikkens Charlz "Oliver Tvistning boshidan kechirganlari", T., Adabiyot va
san'at nashriyoti, 1984 y.
9. Merime Prosper "Karl IX saltanatining yilnomasi", T., Adabiyot va san'at
nashriyoti, 1978 y.
10. Merime Prosper "Karmen", Novella, T., O'zadabiynashr, 1963 y.
11. Merime Prosper "Tamango" Novellalar. T., O'zadabiynashr, 1961 y.
12. Stendal "Vanina Vanini yoki karboniylarning Papa oblastida fosh qilingan
so'nggi ventasi haqidagi ba'zi tafsilotlar", T., O'zadabiynashr, 1962 y.
13. Stendal "qizil va qora". 1930 yil xronikasi, T., Adabiyot va san'at nashriyoti.
1979 yil.
14. Stendal "Parma ibodatxonasi", T., "Meditsina", 1990 yil.
15. Flober Gyustav "Bovari xonim", Viloyatlar axloqi haqida roman. T., Adabiyot
va san'at nashriyoti, 1976 yil.
39
16. Xeyne Xenrix "Lirika", F. Fulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti, T.,
1973 y.
17. Xeyne Xenrix "Germaniya. qish ertagi", T., "Yosh gvardiya", T., 1984
18- mavzu:
X1X ASR OXIRI XX ASR BOShLARIDAGI ChET EL ADABIYoTI
Reja:
1. Elip Zolya, Gide Mopassan ijodi
2. B. Shou, G. Uellis, J. Golsuorsi ijodi
3. M. Tven, Jek London ijodi
Tanqidiy tealizm. Dekadentlik adabiyoti.
Fransuz adabiyoti. Parij Kommunasi adabiyoti. Nasr. Naturalizm. Hikoyanavislik.
Roman. Drama.
Nemis adabiyoti. Roman. Satira. Realistik san'at.
Ingliz adabiyoti. Dramaturgiya. Ijobiy ideal. Ijobiy qahramon.
AQSh adabiyoti. Yumor. Satira. Roman. Hikoya.
Davrlashtirish:
1. 1871 yilgi Parij Kommunasidan birinchi jahon urushining tugashigacha bo'lgan
davrda asosiy yo'nalishlar, tanqidiy realizm, dekadentlik adabiyoti, Yangi
mavzularning paydo bo'lishi, uslub va janr shakllarining xilma-xilligi. Bu davr
yozuvchilari asarlarida hayotdagi qarama-qarshiliklarning chuqur va haqqoniy
ochib berilishi.
Fransuz adabiyoti, Parij kommunasi adabiyoti. Namoyandalari E. Pote, L. Mishel,
J. Valles. Nazm va nasrda siyosiy mazmun.
Naturalizm oqimi, uning tarixiy va falsafiy ildizlari. Naturalizm estetikasi, uning
siyosiy mazmuni.
E. Zolya naturalizmining falsafiy ildizlari. "Rugon-Makkarlar"da irsiyat
muammosi. "Hamal" romanida mehnat va kapital masalasi. Zolya o'zbek tilida
("Hamal" romani).
Gi de Mopassan - tanqidiy realizmning vakili sifatida "Hayot", "Azizim"
romanlarida o'zi yashayotgan jamiyatning buzuqliklarini, manfaatparastlikni
tanqid qilishi.
Mopassan - hikoyanavis. Xalq obrazining yaratilishi ("Simonning dadasi"),
Fransiya-Prussiya urushi mavzusidagi ("Do'ndiq") asarlari. Mopassan ijodida
psixologik tahlilning chuqurligi.
Mopassan o'zbek tilida (Mopassan hikoyalari, "Azizim", "Hayot" romanlari).
Nemis adibi - Tomas Mann ijodida insonparvarlik g'oyalarining aks etishi.
"Buddenbroklar" asari. Roman janri oila xronikasi.
Nemis adibi ijodida satiraning keskinlashishi, nazariy ishlarida ("Roman san'ati",
"Chexov") realistik san'at prinsiplarining yoqlanishi.
Ingliz adibi - Bernard Shou - yirik dramaturg, "Mustaqil teatr" faoliyatida
o'ynagan roli. Ijtimoiy muammolarning o'tkirligi. "Ko'ngilsiz pesalar", "Ko'ngilli
pesalar"da munofiqlik va ikkiyuzlamachilik ustidan kulish. Shou dramaturgiyasida
40
ijobiy ideal va ijobiy qahramon muammosi. Shouning antiimperialistik chiqishi
("Urush haqida sog'lom fikr").
AqSh adabiyoti - Mark Tven ijodining yumordan ijtimoiy satiragacha o'sishi. U
qisqa yumoristik hikoyalar ustasi. "Tom Soyerning sarguzashtlari" romanida axloq
tasviri, Tven demokratizmi (kambag'al Gek va oq tanli qul Jim obrazlari).
Romanda kuchlilikning qoralanishi. Tarbiya va bolalar masalasi. "Shoh va
gado"da xalq muammosi, tarixiy mavzu, satirik mahorati. "Shoh va gado" o'zbek
tilida.
Jek London hikoyalarida ("Shimol hikoyalari", "Janub hikoyalari") tabiat va
jamiyat, shaxs muammosi. "Martin Iden"da yozuvchi evolyusiyasi. Jamiyat va
san'atkor taqdiri mavzusi. Romanda yozuvchiga xos bo'lgan dunyoga individual
qarashning ifodalanishi. London asarlari o'zbek tilida (hikoyalari, "Martin Idin",
"Uch qalb" romanlari).
2. 1917-1945 yillardagi Ovro'po adabiyotida iste'dodli yozuvchilar. Fransuz adibi
R. Rollan ijodida qahramonona xarakterlarning yaratilishi. Dramaturgiyasida -
"Inqilob dramalari" (milliy inqilobiy mavzu). "Jan Kristof" - jamiyatda san'at va
san'atkor mavzusi: xalq obrazi. "Maftun qalb" yozuvchi g'oyaviy badiiy
evolyusiyasining yakuni, burjua jamiyati va madaniyati inqirozining tasvirlanishi.
AqSh adabiyoti - E. Xeminguey ijodida urush mavzusi. ("Alvido, qurol") ispan
mavzusi ("Kimga zang urilmoqda?"). Tabiat va jamiyat bilan kurashda inson
irodasi. ("Chol va dengiz").
Xeminguey ijodida psixologik tahlil mahorati, matndagi yashirin ichki mazmun
roli. O'zbek tilidagi asarlari - "Chol va dengiz", "Alvido, qurol", "quyosh baribir
chiqaveradi" ("Fiyesta").
T. Drayzer - "Baxti qaro Kerri" birinchi realistik ijtimoiy roman. Amerika
voqeligi sharoitida oddiy kishi taqdiri - romanning asosiy mavzusi. 20-30
yillardagi asarlarida kapitalizm tanqidining chuqurlashuvi va keskinlashuvi.
Ijtimoiy umumlashmalarning chuqurligi. "Amerika fojiasi" yozuvchi ijodining
cho'qqisi. "Jenni Gerxardt" asarining g'oyasi. Drayzer asarlari o'zbek tilida
("Amerika fojiasi", "Baxti qaro Kerri", "Jenni Gerxardt").
3. 1945 yildan keyingi davr adabiyotida tinchlik uchun kurash mavzusi. Tanqidiy
realizm.
Fransuz adabiyoti. Lui Aragon - qarshilik davri poeziyasi. Fransuz xalqi
qahramonona an'analarining kuylanishi. She'rlarida ijtimoiy-siyosiy o'tkirlik va
yuksak badiiy mahorati. Aragon-she'r novatori.
Nemis adabiyoti. Anna Zegers - xalq hayoti va kurashi mavzusi. 30-yillardagi
romani - "Ettinchi xoch" romanida urushga qarshi kurashuvchi obrazlarning
yaratilishi. Urushdan so'nggi ijodi. "Barhayot o'liklar", "Tinchlik" novellalari sikli.
Ijtimoiy faoliyati. O'zbek tilidagi "Barhayot o'liklar" asari.
Ingliz realizmi - Jeyms Oldrij ijodida grek xalqining milliy-ozodlik kurashi tasviri
mavzui. "Dengiz shunqori"da fashizmga qarshi kurashchilar obrazi. Yozuvchi
romanlarida xalq tasviri. "Diplomat" romanida ikkinchi jahon urushidan keyingi
lager kurashining ifodalanishi. Jeyms Oldrij o'zbek tilida ("Dengiz shunqori").
41
SAVOLLAR:
1. Zolya va naturalizm.
2. Zolyaning "Hamal" romanida mehnat va kapital o'rtasidagi qarama-qarshilik
nimadan iborat?
3. Mopassan hikoyalarida psixologik tahlilning chuqurligi nimalarda ko'rinadi?
4. Xemingueyning urush, tinchlik inson haqidagi tushunchalarining o'ziga xosligi
nimadan iborat?
5. Shou dramaturgiyasida ijobiy qahramon masalasi qanday yoritilgan?
6. Mark Tven ijodida axloq tasviri.
7. Jek London hikoyalarida tabiat, jamiyat va shaxs masalasi qanday yoritilgan?
8. Romen Rollan ijodida milliy inqilobiy mavzuning ochilishi.
9. Anna Zegers ijodida xalq hayoti va kurashi qanday aks ettirilgan?
ADABIYoTLAR
1. Azizov q., qayumov O. "Chet el adabiyoti tarixi", (XVIII-XX asrlar) T.,
"O'qituvchi", 1987 yil.
2. Po'latov Yu. Asrlarga tutash hamkorlik, Toshkent, 1974 yil.
3. Po'latov Yu. O'zbekistonda chet el adabiyotini o'rganishga doir. T.,
"O'qituvchi", 1975 y.
BADIIY ADABIYoTLAR
1. Barbyus Anri. "Birinchi muhabbat" novellalar, T., O'zadabiynashr, 1964 y.
2. Barbyus Anri. "Hayot", T., O'zdavnashr, 1941 y.
3. Drayzer Teodor "Amerika fojiasi". I-II qism, T., Adabiyot va san'at nashriyoti,
1987 y.
4. Drayzer Teodor. Eski joylar. Hikoya. Toshkent, Samarqand, O'zdavnashr. 1933
(lotin grafikasi) yil.
5. Zolya Emil. "Hamal". T., Adabiyot va san'at nashriyoti, 1982 y.
6. London Jek. "Martin Iden". T., Badiiy adabiyot nashriyoti, 1968 y.
7. Mopassan Gi de. "Hayot", "Azizim". Novellalar. T., Adabiyot va san'at
nashriyoti, 1987 y.
8. Mann Genrix. "Sodiq fuqaro", T., Adabiyot va san'at nashriyoti, 1970 y.
9. Oldrij Jeymc. "Dengiz shunqori" T., "Yosh gvardiya", 1977 y.
10. Uelss Gerbert. "Ko'rinmas odam", T., Badiiy adabiy nashr, 1967y.
11. Xeminguyey Ernest "quyosh baribir chiqaveradi", T., "Yosh gvardiya", 1984
y.
12. Xeminguyey Ernest "Alvido qirol", F.Fulom nomidagi Adabiyot va san'at
nashriyoti, T., 1973 y.
13. Xeminguyey Ernest "Chol va dengiz", T., O'zadabiynashr. 1963 y.
QO'ShIMChA ADABIYoTLAR
1. Kuchborskaya Z.P. "Realizm Zolya" M., 1993 y.
2. Mindelson "Amerikanskaya tragediya" T. Drayzera, M., 1981 y.
3. Oleneva V.I. Sovremennaya amerikanskaya novella, M., 1983 y.
42
4. Finkelshteyn I.A. "Xeminguey", M., 1984 y.
Dostları ilə paylaş: |