Christianitatis latinae sermo et litterae institutiones II



Yüklə 1,73 Mb.
səhifə23/24
tarix26.11.2017
ölçüsü1,73 Mb.
#12446
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   24

15 Mathesis. (c. 334) - L. I: hexortativus contra detractores et negantes fatum; L. II: expositio notionum potiorum et legum Hellenisticae astrologiae (signa et positio, ortus et occasus planetarum, domus, vita ascetica astrologi); L. III: Thema Mundi; L. IV: praedictiones lunares; L. V: Saturnus et Iuppiter; L. VI: planetae; L. VII: humanae rationes vitae; L. VIII: varii status.


Aliud est hoc opus ac Manilii, Astronomica, sub Augusto et Tiberio: cf E.Gallicet, I Cristiani e la natura: Civ.Cl.Crist, agosto 1982, pp.205 234.

16 SEXT. RUF., Breviar. de vict. et prov. populi Romani, 27; Cod. Th. 16,10,5-6.

17 Euhemerus, Messenus iuxta PLUT. Is.Os. 20 et LACT. epit. 13, Agrigentinus autem iuxta CLEM. A. protr. 2 et ARN. nat. IV, 15, scholae Cyrenaicae dux, s.IV a.Ch. deos fuisse docuit homines, ad caelum elatos. Ennius in opere Evhemerus eius doctrinam vulgavit et in opere Epicharmus deos esse naturae eventuum personificationem docuit. Accedunt Euhemerismo ARN., nat. IV,29 et LACT., inst. 1,8 22; epit. 11 14; Fere unus IUST., ap. 1, 46, 3 docuit eos qui vixissent secundum lo/goj esse Christianos, licet athei sunt habititi, ut Eraclitus et Socrates. Unico codice è il Vaticano-Palatino (sec. X) senza le pagine iniziali. Tratta dell’assurdità dei culti naturalistici, dei culti misterici di Iside, Cibele, Mitra, il culto dei Coribanti e di altri. Segue la dottrina evemeristica per spiegare che tali divinità non sono altro che uomini innalzati dopo la morte agli onori celesti. Fantasiosa l’etimologia di Serapide da Σάρρας παίς, il figlio di Sara (Isacco) e altre spiegazioni servendosi di testi biblici.

18 Romani Cererem Hennensem appellabant. Pandar(e)us Meropis filius, furatus est aureum canem Iovis templi, quem Tantalo custodiendum tradidit et in Siciliam aufugit.

19 Gelo, deleta Himera (s.V), templa Demetrae et Corae aedificavit.

20 e)/rxomai, e)leu/somai.

21 tw\ qew/ (PLAT., Alcib. 22); ai) diw/numoi qeai// (EUR., Ph. 687).

22 Nonnulli putant Dionysi nomen a Nisa Indica derivare, alii a Nisa Syriaca (DIOD. 3.64); CIC., nat. deor. 3.21 tres Ioves commemorat, quorum tertius sepultus esse Cretae dicebatur.

23 A.Quacquarelli, La sicilianità di Firmico Materno, i suoi Matheseos libri e la cultura cristiana delle scienze nel IV secolo: Sapientia et eloquentia, pp. 303 342; W.Kroll   F.Skutsch, Peri Matheseos l.VIII, Stuttgart 1969.

24 M.Carletta, Firmico Materno tra scienza e fede, diss. Messina 1987 88.

25 CSEL 83 1: Opera theologica (P.Henry P.Hadot), Vindobonae 1971; cf. SC 68 69; F. GORI, C(orona) P(atrum) 8, Torino 1981; P.HADOT, Marius Victorinus. Recherches sur sa vie et ses oevres, Paris 1971 ; - Porphyre et Victorinus.questions et hypothèses, in RESO 9(1996); Abramowski, L., Nicänismus und Gnosis im Rom des Bischofs Liberius. Der

Fall des Marius Victorinus, dans : Zeitschrift für antikes Christentum 8

(2004), (sous presse)



26 HIER., Chr. a.354 : GCS 47, p.239, 7 15.

27 HIER., In Gal., prol.

28 HIER., vir. ill. 101. De obscuritate sermonis ipse Victorinus, In Cic. Rhet. I, 15, p. 196, 37: "Quod obscurum est, tribus modis semper obscurum est: si aut is qui enarrat, non intelligit, aut is cui narratur tardior est, aut si res ipsa perplexa est"; saec. IV (321 ca.), Calcidius, In Tim. 322, p. 317, 13: "Iuxta dicentem fit obscuritas, cum vel studio dataque opera dogma suum velat auctor, ut fecerunt Aristoteles et Heraclitus, vel ex imbecillitate sermonis, iuxta audientem vero, vel cum inaudita et insolita dicuntur vel cum is qui audit pigriore ingenio est ad intellegendum, iuxta rem porro, cum talis erit qualis est haec ipsa de qua nunc sermo nobis est".

29 AUG., Conf. 8, 2, 1-6.

30 P.Courcelle, Parietes faciunt Christianos?: Mél. Carcopino, Paris 1966, p.241 8 (refert stoicos et neoplatonicos, qui Deum non habitare in 'parietibus' sed in anima humana asseverabant).

31 Mt 10,32; Mc 8,38; Lc 12,9.

32 VIII 2.3-5. Andai dunque a trovare Simpliciano, padre dell'allora vescovo Ambrogio per la grazia che questi ne aveva ricevuta, tanto che lo amava veramente come un padre. Gli raccontai del mio vizioso girovagare. Ma appena allusi alla mia lettura di alcuni libri di platonici, che Vittorino - già retore a Roma, e a quanto avevo appreso morto cristiano - aveva tradotto in latino, si congratulò con me che non mi fossi imbattuto negli scritti di altri filosofi, pieni di sofismi e illusioni in base ai principi di questo mondo, mentre in questi veniva suggerita in tutti i modi l'idea di Dio e della sua Parola. Poi, per incoraggiarmi all'umiltà di Cristo nascosta ai sapienti e rivelata ai piccoli, si mise a rievocare lo stesso Vittorino, che aveva conosciuto benissimo quando stava a Roma, e mi raccontò di lui particolari che non passerò sotto silenzio. Perché offre occasione di rendere grande lode alla tua grazia la storia di quel vecchio dottissimo, gran conoscitore di tutte le arti liberali, che aveva letto e meditato tante opere di filosofia, che era stato maestro di tanti senatori famosi, e anche per il prestigio del suo luminoso insegnamento aveva meritato e accettato che gli fosse dedicata una statua nel foro romano (premio veramente insigne per i cittadini di questo mondo). Quel vecchio era stato fino ad allora devoto agli idoli e coinvolto in cerimonie sacrileghe, nel fervore delle quali quasi tutta la nobiltà romana insufflava nel popolo il culto di Osiride e di ogni razza di strambi dei, come il latrante Anubi, i quali avevano preso le armi tanto che Roma dopo averli vinti li supplicava. Questo vecchio Vittorino, che per tanti anni aveva tuonato in loro difesa, non s'era vergognato di farsi bambino di Cristo e infante alla tua fonte, di piegare il collo al giogo dell'umiltà e di chinare la fronte allo scandalo della croce.

- 4. Mio Signore, Signore che hai inclinato i cieli per scendere quaggiù, che hai toccato i monti e li hai fatti fumare, per quali vie ti insinuasti in quel cuore? Leggeva, a detta di Simpliciano, le Sacre Scritture, e studiava con grandissima passione tutti i testi cristiani, e diceva a Simpliciano, non in pubblico ma in privato e in gran confidenza: "Lo sai che sono già cristiano". E quello ribatteva: "Non ci crederò e non ti conterò fra i cristiani finché non ti avrò visto nella chiesa di Cristo". Allora quello sorrideva: "Sono i muri dunque a fare i cristiani?" E lo diceva spesso, di essere già cristiano, e Simpliciano gli rispondeva ogni volta a quel modo e l'altro da capo con la sua battuta dei muri. In realtà temeva di dispiacere i suoi amici, quegli orgogliosi cultori del demonio, supponendo che dall'alto dei loro babilonici fasti, quasi cedri del Libano non ancora abbattuti dal Signore, gli sarebbe piombata addosso la loro ostilità. Ma poi dalle sue avide letture ricavò la fermezza necessaria, e il timore di essere respinto da Cristo di fronte agli angeli santi, se a sua volta avesse avuto paura di riconoscerlo di fronte agli uomini, e sentì che commetteva una colpa grave a vergognarsi dei sacri misteri dell'umiltà del tuo verbo, e a non vergognarsi delle cerimonie sacrileghe dei demoni superbi, che da superbo imitatore accettava; allora di colpo depose la sua reverenza per la vanità e arrossì di fronte alla verità, e all'improvviso piombò inaspettato da Simpliciano per dirgli, come lui stesso raccontava: "Andiamo in chiesa: voglio farmi cristiano". E quello, che non stava più in sé dalla gioia, ve lo accompagnò. Là ricevette la prima iniziazione ai sacri misteri, e non molto tempo dopo diede il suo nome per essere rigenerato col battesimo, mentre Roma guardava stupefatta e la chiesa esultava. I superbi andavano su tutte le furie a quella vista, digrignavano i denti e si rodevano. Ma il tuo servo aveva il signore Dio per sua speranza e non guardava quei vani e bugiardi deliri.



- 5. Venne infine il momento della professione di fede. Che a Roma è d'uso sia resa da coloro che stanno per accedere alla tua grazia con le parole di una formula fissa e appresa a memoria, da un luogo ben visibile, davanti alla massa dei fedeli. A Vittorino, a quanto pare, i preti avevano offerto di fare la sua dichiarazione a porte chiuse, secondo la possibilità offerta come di consueto a quei pochi che la loro riservatezza esponeva a una crisi di panico. Ma lui aveva preferito professare la sua salvezza di fronte a quella santa folla. Perché non era la salvezza quella che insegnava dalla sua cattedra di retorica, eppure l'aveva professata in pubblico. A maggior ragione non doveva aver paura di pronunciare di fronte al tuo gregge mansueto la tua parola, uno che pronunciava senza paura le sue proprie di fronte a pubblici deliranti. E così mentre saliva per fare la sua professione, il suo nome corse in un mormorio di approvazione fra i presenti che lo conoscevano, passando di bocca in bocca. Ma chi non lo conosceva, a Roma? E un sommesso grido di gioia risuonò sulle labbra di tutti: "Vittorino, Vittorino!" Si levò dalla folla improvviso questo grido di giubilo alla sua vista, e altrettanto improvviso fu il silenzio con cui la folla si dispose ad ascoltarlo. Con luminosa sicurezza egli recitò la sua professione di vera fede, e ciascuno avrebbe voluto portarselo via, nel proprio cuore. E se lo presero infatti, con mani d'amore e di gioia, mani rapaci.

33 I.MARIOTTI, Marii Victorini Ars Grammatica, Firenze 1967; H.DAHLMANN, Zur Ars grammatica des Marius Victorinus, Mayence   Wiesbaden 1970.

34 Explanationes in Rhetoricam Tullii Ciceronis: Halm.

35 CASSIOD., Instit. 19 : "Haec licet Cicero, latinae eloquentiae lumen eximium, per varia volumina copiose nimis et diligenter effuderit, et in Arte Rhetorica duobus libris videatur amplexus, quorum commenta a Mario Victorino composita bibliotheca mea vobis reliquisse conosco."

36 In Cic. Rhet. p. 159, 21.

37 In Cic. Rhet. I, 29, p.235, 27, Halm.

38 CIC., nat. deor. 1, 22, 61.

39 VICT., In Cic. Rhet. 1, 29, Halm p. 232, 32, p. 234, 36.

40 VICT., In Cic. Rhet. 1, 29, p. 235, 20 33.

41 VICT., In Cic. Rhet. 1, 21, p. 207,10; 1, 29, p. 232,39.

42 VICT., In Cic. Rhet. 1, 43, p. 249, 1. Inter opera dialectica habetur Ei)sagwgh/, id est introductio in Aristotelis categorias, Graeca lingua exarata a Porphirio, quam in Latinum sermonem convertit; versio Categoriarum Aristotelis periit, item inter cetera Commentarii in Categorias Aristotelis L.VIII, item versio Peri/ h(rmenei/aj, De Interpretatione, quod ad o)/rganon Aristotelis pertinet, item tractatus De syllogismis hypotheticis, Aristotelis Analyticis et Ciceronis Topicis innixus. Tractatus De definitionibus perficit commentarium in Topica Ciceronis. Definitiones Victorini fere omnes in aetate media usitatissimae fuerunt.

43 P.NAUTIN, Candidus l'Arien, in: Melanges de Lubac, I, Paris 1964, 309 320. Utrum Candidus amicus an ipse Victorinus sit sub iudice est; fortasse epistulare genus clarius doctrinam declarat.

44 Documenta ariana Latina tantum de homoeousianis loquuntur; Graeci non recte semiarianos appellant, qui revera antiariani fuerunt sed post a. 360 cum macedonianis noluerunt confiteri Spiritus Sancti divinitatem. Vox homoiousios valet hómoios kat'ousían. Cum Eusebio Caesariensi ad subordinazionismum inclinabant, homoousios Nicaenus autrm monarchianismo sabelliano favere videbatur. In synodo philoariana Sirmiensi a. 357 utrumque verbum, sc. homoousios et homoiousios, prohibetur. Pater et Filius ratione originis alius est: generans et genitus.

45 Eph 4, 8 ; cf. "expositionem verborum simplicem" (Gal 4,19).

46 Hieronymus, Comm. in Ep. ad Gal., pr., Scripturas Sacras ignorare eum acusat, quod fortasse tantum Vetus Testamentum spectat.

47 In Eph. 1, 21 23, 1250 B.

48 Ibidem D.

49 In Gal. 5,16, 1192 B.

50 Ex platonismo subordinationismus Filii oritur, cum Pater sit causa Filii. Cf.D. Bradshaw, Neoplatonic Origins of the Act of Being: Review of Metaphysics, 53, 1999; L. D. Lefebure, The Wisdom of God: Sophia and Christian Theology: The Christian Century, III, October 19, 1994.

51 K. HASE, Kirchengeschichte, Leipzig 187710, p.136s

52 P.COUSTANT, Vita sancti Hilarii Pictaviensis episcopi: PL 9,125 184; H.Chr. BRENNECKE, Hilarius von Poitiers und die Bischofsopposition gegen Konstantius II. Untersuchungen zur dritten Phase des arianischen Streits (337 361), FTS 26, Berlin 1984; T.D.BARNES, Hilary of Poitiers on his Exile: VCh 46(1992)129 140. Turek, W., «Filii Deo per Spiritum adoptionis effecti» (De Trinitate 12,13). La divinizzazione dell’uomo in alcuni testi d’Ilario di Poitiers, dans: Salesianum 66 (2004), 665-686. Turek, W., Ilario di Poitiers: alcune indicazioni esegetiche nel „Commentario a Matteo” (polonice): Vox Patrum 23 (2003), 85-97; Turek, W., Scandalum crucis. Kilka refleksji sw. Hilarego z Poitiers (Scandalum crucis. Some reflections in St. Hilary of Poitiers) (in Polish), dans: Zycie duchowe 35 (2003), 101-105; Zincone, S., La genealogia di Cristo nella tradizione cristiana latina da Ilario ad Agostino, dans: Cultura latina cristiana fra terzo e quinto secolo, Atti del Convegno, Mantova, 5-7 novembre 1998, Accademia Nazionale Virgiliana di Scienze, Lettere e Arti, Miscellanea 9, Firenze 2001, p. 225-244.

53 VEN. FORT., Misc. 2,19; 8,1: PL 88,109 et 261; cf. De Trinitate I, 1 12; VI, 19 21; In Ps 61, 2. Martinus a.354 Hilarium videtur exorcistam ordinavisse.

54 A.Haereticorum catervae:

1.ARIANI, quorum duces Aetius, rhetor Antiochenus, Eunomius non imperitus sophistes, Theophilus asceta Arabiae Inferioris et Eudoxius Arium sequebantur, Filium ex nihilo factum esse docentem Patrique dissimilem - a)no(mioj - propter quod vocati sunt quoque Anomaei et postea Eunomiani.

2.SEMIARIANI, quorum duces Basilius Ancyranus, Eustatius Sebastensis, Eleusius Cyzicenus, Filium Patri similem habebant secundum substantiam o(moiou/sioj, o(/moioj kat' ou)si/an - propterea Homoeousiani appellati sunt.

3.HOMOEI, quorm duces in Occidente Ursacius et Valens, in Oriente autem Acacius Caesariensis (et Marcus Aretusanus), vago modo similem dicebant Filium Patri secundum Scripturas - o(/moioj kata\ ta\j grafa/j - non secundum substantiam, propter quod Homoeistae vocabantur, fovente Constantio.

B.Orthodoxi:

1. Liberius papa cum Athanasio Hilarioque III formulam Sirmiensem suscepit: o(/moioj kata\ ou)si/an kai\ kata\ pa/nta.



2.Homousiani - Nicaeni et Basilius Caesariensis - recte Patrem et Filium et Spiritum Sanctum a)paralla/ktwj id est sine differentiis esse docuerunt.

55 Ruph., Hist. Eccl. 1,31; Cassian., De Incarn. 7,24.

56 Hier., vir. 86; 100.

 M.Simonetti, Note sulla struttura e la cronologia del De trin. di Ilario: St. Urbin. 39 (1965) 284 285; S.Hilarii Pictaviensis episcopi opera, Pars II,1: CCL 62.62A (1979 80), Turnholti 1979 [P. Smulders].

57


58 De synodis seu De fide orientalium Liber traditum est ut L.XIII De Trinitate, etenim est epistula a.358 359 ad Galliarum, Germaniae, Britanniae episcopos fidei professiones Orientalium congregans, quae sunt Formula II Sirmicensis (a.357), XII anathematismi synodi Ancyranae semiarianae (a.358), formula Antiochena (a.341), fidei confessio synodi Sardicensis (a.343), formula I Sirmicensis (a.351).

59 B.De Margerie, Introduzione alla storia dell'esegesi, 2, Padri Latini, Borla Roma 1984 (Introduction a l'Histoire de l'exegèse, II), pp.62 95.

60 SC (J. P. Brisson), 19bis, Paris 19672; Ilario di Poitiers, Trattato sui misteri. Per una lettura cristiana dell'Antico Testamento, a cura di L.Longobardo, Roma 1984.

61 N.J. Gastaldi, Hilario de Poitiers exegeta del Salterio. Paris 1969; M. MILHAU, Hilaire de Poitiers. Commentaire sur le Ps.118, Paris 1988: SC 344, 347.

62 Ef 5, 32; Gal 4, 24; 1Cor 10, 1.

63 Eccl. off. 1, 6.

64 L.Longobardo, Il linguaggio negativo della trascendenza di Dio in Ilario di Poitiers, Napoli 1982; J.A. Quillac, Quomodo Latina lingua usus sit S.Hilarius, Pictavii 1902.

65 H. Kling, De Hilario Pictaviensi artis rhetoricae ipsiusque ut fertur Institutionis oratoriae Quintilianeae studioso, Heidelberg 1909; J.Doignon, Hilaire ecrivain, in: Hilaire et son temps, Actes du Colloque de Poitiers 29 septembre 3 octobre 1968, Paris 1969, 267 286.

66 Hier., comm.Gal. 2, prol: PL 26,380c; comm.Ex. 8 prol. 11 15.

67 Hier., ep. ad Paulinum 58,10,2.

68 Tr. mys. 1,27; cf 1,12 13; In Ps 53,4.

69 CIC., off. 1,4,11: "Sed inter hominem et belluam hoc maxime interest, quod haec tantum quantum sensu movetur, ad id solum quod adest quodque praesens est, se accommodat, paulum admodum sentiens praeteritum aut futurum. Homo autem, quod rationis est particeps, per quam consequentia cernit, principia et causas rerum videt".

70 SALL:, cat. 1,1: "Omnes homines qui sese student praestare ceteris animalibus summa ope niti decet ne vitam silentio transeant veluti pecora, quae natura prona atque ventri oboedientia finxit". Sententia stoicismum sapit et apologetis est nota.

71 A. Antin, Hilarius latinae eloquentiae Rhodanus: Orph 13 (1966) 3 25; J. Fontaine, L'apport d'Hilaire de Poitiers à une theorie chretienne de l'esthetique du style (remarques sur In Ps 13,1), in: Labande, Hilaire et son temps, Actes, o.c., 287 305; M.E. Mann, The clausulae of St.Hilary of Poitiers, Washington D.C. 1936.

72 L.Krestan (B.), Wortindex zu den Schriften des Hl. Ambrosius nach der Sammlung van O.Faller, Wien 1979; S.Ambrosii episcopi Mediolanensis Opera. Edizione bilingue a cura della Biblioteca Ambrosiana, Milano Roma 1977ss., 24/1 (C.Pasini): Le fonti greche su S.Ambrogio, 1990. M.Garzonio, Ambrogio. Casale 1997.

73 Giuseppe Visonà, Lo status quaestionis della ricerca ambrosiana (dattiloscritto).

74 von Harnack, Dogmengeschichte III, 1909, p.31; ne linea quidem in B. Sesboüé-J.Wolinski, Storia dei Dogmi. Il Dio della salvezza, I-VIII s., Casale M. 1996; item in Grillmeier).

75 Opera recentiora (post a. 1975) praecipua: Opera omnia ambrosiana, saeculo elapso XVI, a. 1974 a cura della Biblioteca Ambrosiana, Milano Roma 1977 1982; BECKER M., Die Kardinaltugenden bei Cicero und Ambrosius. "De officiis" (CRHSIS, 4), Basel (Schwabe & Co.) 1994. BIERMANN Martin, Die Leichenreden des Ambrosias von Mailand. Rhetorik, Predigt, Politik (Herrnes. Einzelschr., 70), Stuttgart (Steiner) 1995. CORSATO C., La "Expositio evangelii secundum Lucam" di sant'Ambrogio. Ermeneutica, simbologia, fonti. Studia Ephemeridis Augustinianum, 43, Roma (Inst. Patr. August.) 1993. GRAUMANN Th., Christus Interpres. Die Einheit von Auslegung und VerFündigung in der Luhaserklärang des Ambrosins von Mailand (Patristische Texte und Studien, 41), Berlin New York (De Gruyter) 1994. JACOB Chr., "Arkandisziplin", Allegorese, Mystagogie. Ein neuer Zugang zur Theologie des Ambrosins von Mailand (Theophaneia, 32), Frankfilrt a.M. (Anton Hain) 1990. McLYNN Neil B., Ambrose of Milan: Church and Court in a Christian Capital (The Transformation of the Classical Heritage 22), Berkeley Los Angeles London (Univ. of California Press) 1994. MARKSCHIES Chr., Ambrosius von Mailand und die Trinitätstheologie. Kirchen  und theologiegeschichtliche Studien zu Antiarianismus und Neunizänismus bei Ambrosins und im lateinischen Westen (364 381 n. Chr.) (Beiträge zur historischen Theologie, 90), Tübingen (J.C.B. Mohr) 1995. PASINI C., Ambrogio di Milano. Azione e pensiero di un vescovo, Cinisello B. (Ed. S.Paolo) 1996. SAVON H., Ambroise de Milan (340 397), Paris (Desclée) 1997. WILLIAMS D.H., Ambrose of Milan and the End of the Nicene Arian Conflicts (Oxford Early Christian Studies), Oxford (Clarendon) 1995.

76 C.Pasini, La Vita premetafrastica di s.Ambrogio di Milano. Introduzione, edizione critica e traduzione: Anal.Boll. 101(1983)101 150.

77 RUPH., in l.2,18 Hist. Eccl. Eusebii.

78 Vita A. 3.

79  Ep. XXI, de basilicis tradendis, a.385 6; Epist., 75, ad Valentinianum; 75a, Sermo contra Auxentium; 76, ad Marcellinam. Cf Paol, Vita Ambrosii, 12-15; cf. G. Nauroy, Le fouet et le miel. Le combat d’Ambroise en 386 contre l'arianisme milanais, in Recherches Augustiniennes, 23 (1988), pp. 3-86.

80 (23.I.386: Cod. Theod. XVI 1,4.

81 M.Testard, Observations sur la rhetorique d'une harangue au peuple dans le 'Sermo contra Auxentium' de s. Ambroise: REL 1985, 193 209.

82  Cf M. Sordi, Pena di morte e braccio secolare nel pensiero di Ambrogio, in Metodologie della ricerca sulla Tarda Antichità, Napoli 1989, pp. 182-184; Sozom., Hist. Eccl., VI1,25,10-12 Ambrosium implorantem tradit pro pagano capitis damnato; Sulp. Sev., Vita Mart., 20,1; Chron., II, 50,8-5 1,10; Dialogi III,11- 13; Ep., 30, 12, ad cuius mentem cf. Paolino, Vita Ambr. , 19,2.

83 Epist. 74,15: At certe sì íure gentium agerem, dicerem quantas ecclesiae basilicas Iudaei tempore imperii Iuliani incenderint... Ecclesia non vindicata est, vindicabitur synagoga?

84 Rel. III, 10; Cf. Ambr., Ep., 73,8; Exp. ev. Luc., 1V,55: Nec invitos alligat; VII,59.1 10; Lact., Inst. epit., 49: Atquin religio sola est in qua libertas domicilium conlocavit. Res est enim praeter ceteras voluntaria nec inponi cuiquam necessitas potest, ut colat quod non vult (CSEL 19,728); Epist. syn. Sard., 2 (CSEL 65,182); D. Nestle, Freibeit, in Reallexikon für Antike und Christentum, VII, Stuttgart 1972, coll. 299-301; Constantinus et munera clericorum: Eus. Hist. Eccl., X 7.2.

85 Paronomasia

86  Cf. L. Malunowicz, De ara Victoriae in curia Romana quomodo certatum sit, Wilno 1937, p. 31. Octavianus a. 29 a.Ch.n. posuit in Curia aram Victoriae, quam primus amovit Constantius a. 357 (Amm. Marc. XVI,10; Symm, Rel. III 6). Iterum (Rel. III 4), fortasse imperante Iuliano posita, denuo a Gratiano a. 382 semota est. Symmachus urbis praefectus a. 384 cum senatoribus paganis restituatur postulat coram Valentiníano II (Rel. III); M. Testard, Saint Ambroise de Milan, Bulletin de l'Association G. Budé 51, 1992, p. 385 ( ara non Victoriae simulacrum invisa Christianis); a. 391 Theodosius et Valentinianus II bis petitioni non adsenserunt, econtra Eugenius.

87  Videro: idiomaticum verbum, alias alio tempore videro.

88  R.Klein, Symmachus. Eine tragische Gestalt des ausgehenden Heidentums, Darmstadt 1971.

89 U. Faust, Christo servire libertas est. Zum Freiheitsbegriff des Anibr. von Mailand, Salzburg und Miinchen 1983, p. 73. Ambrosius Episcopus, I, Milano 1976, p. 228. De obitu Valent., 19-20; Ep. extr. coll., 10,2.

90 Ep. 73,8 (Faller - Zelzer CSEL 82); utraque religio insolutas quaestiones reliquit: cfr. F. Paschoud, L'intolleranza cristiana vista e giudicata dai pagani, in L'intolleranza cristiana nei confronti dei pagani, a cura di P.F. Beatrice, Bologna 1990, pp. 160-161. In Epist., 7, 23: Ut et servire libertas sit.

91 Chr. Gnilka, Kultur und Conversion. Chrêsis. Die Methode der Kirchenväter im Umgang mit der antiken Kultur II, Basel 1993: Aequum est, quidquid omnes colunt, unum putari. Eadem spectamus astra, commune caelum est, idem nos mundus involuit: quid interest, qua quisque prudentia verum requirat? uno itinere non potest perveniri ad tam grande secretum (p. 21). In concistoro Mediolanensi a. 384 coram adolescente imperatore Valentiniano II: Non congruunt igitur vestra nobiscum. Augustinus per molta itinera docet quaerendam esse veritatem unumque esse quod ad eam pervenit. Theodosius quem imperatorem creandum curaverat, a.391 apostatas Christianos testes esse prohibuit et vetuit templa frequentare pagana cultumque deorum.

92 Off. 1.4; Inscriptio omnium operum et tempus in U. Faust, Christo servire libertas est (Salzburger Patristische Studien 3), Salzburg und München 1983; CCSL 14, Turnhout 1957.

93 Contra divitum avaritiam locum 3[1] Rg 21 explanat et veluti exemplar ante oculos ponit.

94 14,58; cf. off. 1,132: "Natura igitur ius commune generavit, usurpatio ius fecit privatum... Homines autem hominum causa esse generatos, ut ipsi inter se aliis alii prodesse possint".


95  S.Ambroise, Les devoirs, par M.Testard, Paris 1984. I.J. Davidson, Amboses’s De officiis and the Intellectual Climate of the Late Fourth Century: Vchr 49(1995)313-333.

96  Cf J. Gaffney, Comparative Religious Ethics in the Service of Historical Interpretation: Ambrose’s Use of Cicero: Journal of Teligious Ethics 9, 1981, pp. 35-47; M.Zelzer, Ambrosius von Mailand und das Erbe der klassischem Tradition: Wiener Studien 100, 1987, pp. 208-209.

97  Valens a.379 apud Adrianopolim necatus est et fere duo prtes militum captivi facti sunt.

98  Hier., Ep. 52,264 ad Nepotianum.

99  Cl.Moreschini (ed.), S.Ambrogio, Opere Dogmatiche I: De fide, Milano 1984.

100 Des Sacraments, Des mistères, Explication du Symbole, B.Botte, SC 25 bis, Paris 19803.

101 M.Simonetti, Ambrogio: Inni, Firenze 1990; A. Bastiaensen, Les Hymnes d’Ambroise de Milan: à propos d’une nouvelle edition: Vig.Chr. 48, 1994, pp. 157-169; Ambroise de Milan, Hymnes. Texte établi, traduit et annoté sous la direction de J. Fontaine, Paris, Editions du Cerf, 1992.

102  G.Lazzati, Il valore letterario della esegesi ambrosiana: Archivio Ambrosiano 11(1960)6ss; Ambrose, Political Letters and Speeches, tr. Wolf Liebeschuetz, Liverpool 2005; Corsato, C., La mariologia in Ambrogio di Milano: Theotokos 11 (2003), 291-336; Y.-M. Duval, Une réponse d'Ambroise à l'empereur Gratien (CPL 160 A), VCh 58, 2004, pp. 407-423; Duval, Y.-M., Les lettres d'Ambroise aux empereurs I - Les échanges avec Gratien: « Les correspondances, documents pour l'histoire de l'Antiquté tardive », Colloque de Lille novembre 2003. Heintz Michael, The Prologue of Ambrose of Milan’s Homilies on Luke: Antiphon: A Journal for Liturgical Renewal 8 (2003), 26-31; Ioannidis, F., Ambroise de Milan, De Paenitentia, introduction, texte, traduction (en grec) et notes, Thessaloniki 2004; Laurence, P., Ep. 54 de Jérôme, Ep. 18 d’Ambroise et Code Théodosien XVI, 2, 20: IVe Colloque international “Le genre épistolaire antique et ses prolongements européens”, novembre 2004 (Actes du Colloque). Pasini C., Ambrogio di Milano: Dizionario di letteratura patristica, San Paolo. Ramos-Lissón, D., El exemplum de la viuda de Sarepta en el tratado De Viduis de san Ambrosio: Chartae caritatis, Études de patristique et d'antiquité tardive en hommage à Y.-M. Duval, Paris 2004, p. 177-191. Turek W., The figure of Paul in the «Letters» of St. Ambrose: T. Drew-Bear – M. Tashalan et C. M. Thomas (éd.), Actes du I Congrès International sur Antioche de Pisidie (= Collection Archéologie et Histoire de l’Antiquité, Université Lumière Lyon 2, vol. 5), De Boccard, Paris 2002, p. 137-146. Turek W., Scriptor corrector lector. Il pensiero di Ambrogio nella Lettera 32: AA. VV., Comunicazione e ricezione del documento cristiano in epoca tardoantica, XXXII Incontro di studiosi dell’antichità cristiana. Roma, 8-10 maggio 2003 (= Studia Ephemeridis Augustinianum, 90), Roma 2004, p. 349-361. Zincone S., Echi senecani nel Commento ai Salmi di Ambrogio, Atti del Convegno internazionale “Seneca e i cristiani”, Università Cattolica del sacro Cuore, Biblioteca Ambrosiana, Milano, 12-14 ottobre 1999, a cura di Antonio P. Martina, Aevum Antiquum 13 (2000), 147-157.

103  J.N.D. KELLY, Jerome: His Life, Writings, and Controversies, London 1975; K.SUGANO, Das Rombild des Hieronymus, 1983; G.O.A. MEERSHOEK, Le latin biblique d'apres S.Jérôme, Nijmegen 1966; M.TESTARD, S.Jérôme: l'apôtre savant et pauvre du patriciat romain, Paris 1969; AA.VV., Gerolamo e la biografia letteraria, Genova 1989; GIROLAMO, Omelie sui Vangeli e su varie ricorrenze liturgiche, a cura di S.Cola, Roma 1990; D.BROWN, Vir trilinguis. A Study in the Biblical Exegesis of S.Jerome, Kampen The Netherland] 1992; St.REBENICH, Jerôme: the "vir trilinguis" and the "hebraica veritas": VigCh 47(1993)50 77; - ID., Hieronymus und sein Kreis. Prosopographische und sozialgeschichtliche Untersuchungen, Stuttgart 1992; Neil ADKIN, "Oras: loqueris ad sponsum; legis: ille tibi loquitur" Jer., ep.22,25,1: VCh 46(1992)141 150.

104 ep. 71,5,3; 112,20,5: tantum fuisse propositum habet R.R. HARRISON, Jerome's Revision of the Gospel, Philadelphia 1986 ; item Psalterium Romanum iuxta LXX negant alii ei tribui posse, contradicens Gallicano.

105 Cf. C.Estin, Les psautiers de Jérôme à la lumière des traductions juives antérieures, Rome 1984; Ch.Pietri, Le monde latin antique et la Bible, Rome 1985, p.77.

106 prol. in Mich.2 ; cf. SC 242, Paris 1972, p.37ss (de Math); SC 323, Paris 1985, p.74ss (de Iona); Augustinianum 24(1984), p.471ss (de Nahum) et p.451ss (de Isaia: Simonetti); P.JAY, L'exégèse de saint Jérôme d'après son Commentaire sur Isaïe, Paris 1985.

107 Latinas, Graecas et Hebraicas litteras novisse P.Nautin negat (ne verbum quidem hebraicum!: ThRE); fere semper Origenem fontem habere famamque viri trilinguis fabricatam ab ipso eiusque sectatoribus. Econtra d.v. E.Burstein (REAug 21,1975,3ss) doctum et altiore scientia praeditum demonstrat in litteris quoque hebraicis. Ipse in ep. 84,3,2: "Quo labore   inquit  , quo pretio Baranina nocturnum habui praeceptorem!"; in prol, Iob (H): "Memini me ob intellegentiam huius voluminis Lyddeum quemdam praeceptorem qui apud hebraeos primas habere putabatur, non parvis redemisse nummis"; in prol. Dan.: "Usque ad praesentem diem magis possum sermonem chaldeum legere et intellegere quam sonare"; Augustinus (civ. 18,42) autem: "Quamvis non defuerit temporibus nostris presbyter, homo doctissimus et omnium trium linguarum peritus, qui non ex Graeco, sed ex Hebraeo in Latinum eloquium easdem scripturas convertit" (fere eadem in Contra Iulianum 1,7,34).

108 Fortasse indirecte Augustinus refert in colloquio cum Ponticiano. Aquileiae cum Chromatio aliisque viris vitae communis experimentum iniit: cf. Chron. a.374: veluti 'chorum beatorum'.

109  Ex Valeria gente nupsit Piniano 14 annos nata. Mortuis duobus filiis patrimonium immensum (Romae, in Sicilia, in Africa) largita est pauperibus et cum viro-fratre Ierusalem adiit ibique pauperrime vixit. Sanctam veneratur Orientalis ecclesia.

110 Ep.17, ad Marcum pr. Chalcide

111 Tractatus Ps 119 a.401 410: Morin, Anecd. Maredsol. 3,3,229

112  Antiochiae Episcopi (325-385):

1.catholici sive eustathiani (Eust. Depos. ab Arianis a.327 vel 330 [Zelzer], + post a.337), Paulinus consecr. a Lucifero Calaritano (a.362 388). Evagrius a.388 393;

2.meletiani sive schismatici (Mel. + a.381, faventibus Arianis a.360, depositus bis a.365 7, 371 7) Flavianus ab altera parte catholica (schisma) a.381 384;

3.ariani post Paulinum a Tyro a.327 et Eudoxium Constantinopolim a. 360 translatum, Euzoium [Ezoeus] a.360 (376) et Dorotheum (c.375 381) elegerunt;



4.apollinaristae elegerunt Vitalem a.378c.

113 'Parva Thebais in Aventino': Ep. 45,2 ad Asellam, Athanasium imitatus Romam Ammonio et Isidoro monachis comitantibus ex Nitria a.341. Albina et filia Marcella, vidua; Paula nobili genere de Gracchis et Scipionibus (a.347), uxor Tossotii, vidua ab a.380; Blesilla et filia (a.384), vidua post 7 menses ab initis nuptiis; Paula altera et filia, uxor pii senatoris Pammachii et mater Eustochii; Eustochion [seu Iulia] tertia filia; Ruphina [ us: Pincherle] quarta filia, quae brevi nuptiis celebratis obiit; Tossotius eius filius, vir Laetae et pater Paulae.

114 I.Opelt, Origene visto da San Girolamo: Augustinianum 26, 1986, pp. 217ss.

115 ep.127,12

116 Praeter CC, G.J.M. Bartelink, Hieronymus. Liber de optimo genere interpretandi (Ep. 57). Ein Kommnentar, Leiden 1980, p.125ss; R.Hennings, Die Briefwechsel zwischen Augustinus und Hieronymus und ihr Streit um den Kanon des Alten Testament und die Auslegung von Gal 2,22 14, Heidelberg 1991, p.85ss; M.Müller, Graeca sive hebraica veritas? The Defence of the Septuagint in the Early Chirch, SJOT 1(1989) p.10ss; R.Petraglio, La Bibbia latina: originalità e non. Sintassi e stile nelle traduzioni latine dell'Apocalisse: VChr 30 (1993) 93-108.

117 HOR.,A.P.133.

118 Ep. 57,5: CC 54,508,9; 112,5,2 [=AUG., ep.75]; 119,1,4

119 C. Estin, Les Psautiers de Jerôme a la lumière des traductions juives anterieures, Roma 1984; G.Q.H. Meershoek, Le latin biblique d'après saint Jerôme, Noviomagi 1966 [latina consuetudo]).

120 Versiones operum patrum Graecorum : Origenes, In Ieremiam homiliae 14, In Ezechielem 14 (a. 381), In Canticum Canticorum homiliae duae (383), In Lucam homiliae 39 (post 390), In Isaiam homiliae 8 (post 390), et Περι\ α)ρχω=n [De Principiis] (a.398): utrumque periit. Eusebius, Chronicon (380) omnimodae historiae [GCS, R.HELM, 19562, 19843], quod thesaurus est auctorum ante actorum temporum. Perfecit autem tempora ab 325 ad 378. Triginta post annos Ruphinus post versionem Historiae ecclesiasticae, rogante Chromatio perfecit duobus additis libris ad novos eventus enarrandos ab Constantino ad mortem Theodosii.

121 Dn 9,23: vir desideriorum es.

122 Alexandrini asterisco seu stellula ea verba signant quae tantum in Hebraeo textu inveniuntur; ‘/’ obelo seu veru, quae tantum apud LXX.

123 V.Milazzo, Edizione critica dell'Adversus Helvidium di S.Girolamo.

124 B.Clausi, La Parola stravolta: Girolamo e l'uso polemico della Scrittura nell'Adv. Iovinianum.

125 M.Sordi, Dalla storiografia classica alla storiografia cristiana: Civ.CC. apr. 1982, pp. 7 29.

126 Poet., orat.; A.Ceresa Gastaldo, Girolamo: Gli uomini illustri, BPI 12, Firenze 1988; S.Pricoco, Motivi polemici e prospettive classicistiche nel De viris illustribus di Girolamo: Sic.Gymn. 32, 1979, p. 135.

127 Misit ei ep. 10 et Vitam Pauli.

128 HIER., com. Tit. 3,9: 'in exapla digesserat... in quibus et ipsa hebraea propriis sunt caracteribus verba descripta, et graecis litteris tramite expressa vicino'.

129 A.Dihle, Die Entstehung der historischen Biographie, Heidelberg 1987; M.Mazza, Sulla teoria della storiografia cristiana: osservazioni sui proemi degli storici ecclesiastici, in La storiografia ecclesiastica nella tarda antichità. Atti del Convegno tenuto in Erice (3 8 XII 1978), Messina 1980, 335 389. De sententiis doctorum virorum Germanorum saeculi elapsi quae spectant biographiam peripateticam et Alexandrinam cf I.Gallo, in Cultura e Lingue Classiche III, Roma 1993, pp. 169 178; B. Degòrski, I santi monaci Paolo, Ilarione e Malco (tr.polacca), Krakòw-Tymiec 1995; -- Commento alla vita Sancti Pauli monachi Thebani di S.Girolamo: Dissertationes Paulinorum 8(1995)5-44; --; S.Girolamo.Vita S.Pauli primi eremitae, Torino, CP, 1997.

130 J.H.D. Scourfield, Consoling Heliodorus. A Commentary on Jerome Letter 60. Oxford 1995.

131 Cf. Epistolari cristiani (sec.I-V), Roma Benedictina Ed. 1990. Paraenetica est ep.107 ad Laetam de institutione filiae, ep.128 ad Gaudentium de Pacatulae infantulae institutione, ep.130 ad Demetriadem de virginitate servanda, Olybrii consulis filiam, a.414, ep.54 ad Furiam de viduitate servanda, ep.123 ad Agerochiam de monogamia, ep.58 ad Paulinum presbyterum, ep.125 ad Rusticum monachum (a.411: postea episcopus Narbonensis), ep. 22 ad Eustochium, de virginitate.

132 Ephraem Sermo de sacerdotio, Gregorius Nazianzenus Oratio secunda, Ioannes Chrisostomus De sacerdotio, Ambrosius De officiis, Augustinus Sermo 339 40, 340A (anniversarium ordinationis episcopi), 46 (de pastoribus: Ez 34, 1 16), 47 (de ovibus: Ez 34, 17 31), 101 (de messe: Lc 10, 2 6), 137, 138 (bonus pastor: Io 10, 1 16), hom. 46 (commentarium Io 10, 11 13), hom. 123 (commentarium in Io 21, 12 19), Gregorius Magnus, Regula pastoralis.

133 Verg., Aen. 7,417: et frontem obscoenam rugis arat (sc.Aletto); Georg. 3,53: optuma torvae forma bovis, cui turpe caput, cui plurima cervix,/ et crurum tenus a mento palearia pendent; Georg. 2,484; Buc. 9,51.53.

134 χαmαι/ - ευ)nη/ - humi cubatio.

135 Theophrastus apud CIC., disp.Tusc. 3,28,69.

136 CIC., Cato: numquam igitur digne satis laudari poterit philosophia, cui qui pareat, omne tempus aetatis sine molesta possit degere.

137 Il. I,249; CIC., Cat. 10,31.

138 IER., Thren. 3,24.

139 1 Cor 15,33 ; MENAND., fr. 218 Kock: φθει/ρoυσιn η)/θη χρησθα\ o(mιλι/αι κακαι/.

140 AMB., ep. 18,31: PL 16,976: Imp. Valent.Valens et Grat. AA. ad Damasum ep. urbis Romae (Ecclesiastici aut ex eccclesiasticis vel qui continentium volunt se nomine nuncupari, viduarum ac pupillarum domos non adeant).

141  Cf AMBR., De virg. 1,2: Appellabo martyrem, praedicabo virginem... novum martyrii genus? Nondum idonea poenae, et iam matura victoriae: certare difficilis, facilis coronari... Non flosculis redimita sed moribus. Flere omnes, ipsa sine fletu.

142 CLAU., Paneg. in Olybrium et Probinum coss.

143 RUPH., Apol. 2,9,24 26, ed.Simonetti

144 Contaminatio Pers. 3,30: 'ad populum phaleras' et Lucan. 1,313: 'et nomina vana Catonis'.

145 M. LAMBERIGTS, Julian and Augustine on the origin of the soul: Augustiniana 46(1996)243-260; --, Some critiques on Augustine’s view of sexuality revisited: St.Patr. XXXIII, Leuven 1997, 152-161; K.E. POWER, Veiled desire: Augustine on women, N.York 1996; F.J. TOVAR PAZ, La teorìa retòrica de Agustin de Hipona y su producciòn homilètica: Rhet. 14(1996)1-13; J.E. MERDINGER, Rome and the African Church in the time of Augustine, New Haven 1997.

146 Pontifex Caelestinus I, Ep. "Apostolici verba" (m. maio 431): PL 50,530 A.

147 Historia persecutionis vandalicae I 9,11.

148 Ad sententiam L.Beretta, Casciago [Varese], S.Colombo autem Cassago [Brianza]: AA.VV., Agostino e la conversione, o.c. 85 92; J.McWILLIAM, Augustine. From Rhetor to Theologian, Waterloo (Ontario) 1992.

149 La catechesi dei principianti, Roma 1984.

150 Tituli et abbreviationes in Augustini Lexicon XXVIII XL, XLII XLV.

151 SCHMIDT E., Zeit und Geschichte bei Augustin, Heidelberg 1985.

152 “Quid autem meorum opuscolorum frequentius et delectabilius innotescere pouit quam libri Confessionum mearum? … in eis certe dixi Deo nostro, et saepe dixi: Da quod iubes et iube quod vis” (dono pers. 53 (a.428 9); Conf. 10,40.45.60).

153 Retractationum libri duo est opus peculiare, in quo "cum quadam iudiciaria severitate" enumerant 93 tractatus [lex 131] in 232 libris, cui addendi sunt 360 sermones (PL 38, 39, MA I) et 210 epistulae (ep. CSEL 34, 44, 57, BA 46B; obiurgatio = ep. 211) liber I usque ad episcopatum, II usque ad a. 427.

154 Ep. 231,6 ad Darium.

155 E.CAVALCANTI, Il De civitate Dei: l’opera, le interpretazioni, l’influsso, Roma, Herder 1996; L. Poverini, La storia romana nel De civitate Dei (p.19-33), declarat opus esse ‘tumultuosa scorribanda’ in Romanorum historiam, cui Cicero, Varro, Vergilius dant theoriam, Livius, Florus, Eutropius autem gesta, et Sallustius ethicam atque pessimismum; neque eum historica veritas sed potius paganismi damnatio interest; R.Giomini, Ritmo e stile (p.137-166), in lucem ponit sermonem christianum et stilum. Textum quod spectat, cf: A)ugousti/nou peri\ Tria/doj bibli/a pentekai/deka, a(/per e)k th=j Lati/nwn diale/ktou ei)j th\n (Ella/da meth/negke Ma/cimoj o( Planu/dhj/... Editio princeps, Athenae 1995; L.La Piana, L’unità strutturale del De civitate Dei di Sant’ Agostino: Salesianum 2(1988)345-365.

156 M.Bevilacqua, Francesco di Capua, in: Invigilata Lucernis, 11,1989,13.

157 Roma est eversa a. 387 a.Ch.n. a Gallis (Brennus), a. 410 p.Ch.n. a Gothis (Alaricus), a.455 a Vandalis (Gensericus), a.472 a Germanis (Ricimerus), a. 546 et 549 a Gothis (Totila), a.552 a Byzantinis (Narsetes), a.756 a Longobardis (Astulphus), a. 896 a Germanis (Arnulphus), a. 1084 a Normannis (Robertus), a. 1167 a Germanis, a. 1527 a Theodiscis (Frundesberg), a.1808 et 1848 a Francogallis, a.1870 a Sabaudis.

158 Civ. 22.30.

159 Voluptas 'faustiana' omnia sciendi comitatur voluntatem inveniendi 'Absolutum', qui-quod ut 'persona' apparet. Iter non est mere intellectuale, sed progreditur per religionis formas: fides in astrologiam, in Manichaeismum, in neoplatonismum. Non nova est philosophia sed quasi universa scientia nova. Iter progreditur a quaestione gnoseologica (De Academicis), ad quaestionem de beatitudine (De beata vita), ad quaestionem de Providentia (De ordine).


160 M.BALDASSARRI, Aurelio Agostino: I principi della dialettica. Como 1986.

161 Serm. 169,11,13.

162 Ep. 214,2.

163 Nat.gr. 43,50.

164 Serm. 243, 8 (7).

165 B. De Margerie, Introduzione alla storia dell'esegesi 3, S.Agostino (V.Grossi), Roma 1986; M.Simonetti, Lettera e /o allegoria. Un contributo alla storia dell'esegesi patristica, Roma 1985.

166 Contra litt.Petil., 2,38,90.

167 Serm. 89,4.

168 Serm. 46,13: De pastoribus.

169 S.POQUE, Le language symbolique dans la predication de Saint Augustin.

170 Morin, 544,3.

171 Serm.115).

172 Serm 43,6,7,9; cf. S. AGOSTINO, Discorsi 1 (1 50): P. BELLINI, F. CRUCIANI e V.TARULLI, Roma 1979; Discorsi II/2 (86 116): L. CARROZZI, Roma 1983.

173 Fontaine autem 279 enumerat epistulas, Augustini 225 ab a. 386-7. Nuper 29 inventae sunt in bibliotheca Nationali Parisiensi atque Massiliensi: Sancti Aurelii Augustini opera. Epistolae ex duobus codicibus nuper in lucem prolatae rec. J.Divjak. Vienne 1981.

174 G.J.M. BARTELINK, Augustin und die Lateinische Umgangssprache: Mnemosyne 35 (1982) 283 289.

175 Serm. 229,6.

176 Trin. 13,10,14.

177 v.beata 18.

178 mor. Man. 1,38; a. 388.

179 div.qu. 46,1.

180 In Ps 123,8.

181 In Ps 138,20.

182 Frequentiae ratio haec est: De Civ. 1:18, Conf 1:5, Serm. 1:2.

183 Conf. 9,4.128 ; cf. Doctr.chr. 4,24.

184 DC 4,28,25 27: M.AVILS, Predicaciòn de san Agustin. La teoria de la retorica agustiniana y la practica de sus sermones: Augustinus 28 (1983) 1 417.

185 Sermo 34,1 6 [diatriba].

186 Sessorianus Confessionum s.VI, Romae in Bibliotheca Nationali; Corbeiensis [Corbie, Gallia NE], S.Petroburgi s.V, fortasse exeunte IV De doctrina Christiana, Excerpta Eugippi s.VI, Beda s.VII VIII, Florus Lugdunensis s.IX.

187 ep.130,14.27 15.28 ad Probam.

188  CCL 8, G.F.Diercks 1978; V.UGENTI, Luciferi Calaritani De Regibus Apostaticis et Moriundum esse pro Deo Filio, Lecce [Lupiis] 1980; G.CASTELLI, Lettura di Lucifero di Cagliari, moriundum esse pro Dei filio XI: CC 10(1989)439 479; J.AVILÉS, El tratado "De regibus apostaticis" de Lucifero de Cagliari, Barcelona 1979; L.FERRERES, El tratado "Moriundum esse pro dei filio" de Lucifero de Cagliari, Barcelona 1982; A.PIRAS, Kritische Bemerkungen zur Schrift De Athanasio des Lucifer von Calaris: Vch 46(1992)57 74; C.TRUZZI, Gaudenzio di Brescia. I sermoni, Roma 1996.

189  E.CROVELLA, S.Eusebio di Vercelli, 1960.

190 Non fa eccezione a tale modo di presentare questo antagonismo, che percorre tutti gli scritti luciferiani, la menzione, a Reg. 5, di Pancrazio e Ilario insieme col protagonista (ut dicunt Lucifer Pancratius et Hilarius): si tratta infatti dei due delagati di Liberio al concilio di Milano, in posizione nettamente subordinata rispetto a Lucifero e che perciò in nessun modo gli potevano dare ombra.

191 Cfr. op. cit., pp. 20 sgg. (il racconto di Ilario va collocato verso la metà del 357); 152 sgg. (attendibilità dei resoconti ilariani riguardanti i concili di Arles Milano e Bezèrs).

192 Brennecke osserva anche che Valente e i suoi, pur di ottenere la condanna di Atanasio, avrebbero anche sottoscritto N, se effettivamente Eusebio avesse presentato questo testo (p. 180), e che è difficile immaginare il turbamento e l'eccitazione dei fedeli di Milano che assistevano alla seduta conciliare per il rifiuto di N, allora di fatto sconosciuto in Occidente (p. 181). Mi permetto di dubitare circa la possibile sottoscrizione di Valente e dei suoi , considerando con quanta tenacia essi, fra il 357 e il 359, si dettero da fare per ottenere la proscrizione dell'omoousioV, che di N era il termine distintivo. Quanto all'altra osservazione, basta obiettare che la violenta reazione di quanti assistevano al concilio fu provocata non dal rifiuto si sottoscrivere N ma dalla inopinata violenza del gesto di Valente che impedì a Dionigi, il vescovo del luogo, di sottoscrivere, e perciò risulta perfettamente spiegabile.

193  S.FILASTRIO DI BRESCIA. Delle varie eresie. Scrittori dell' Area Ambrosiana II, Milano   Roma 1991.

194  S.GAUDENZIO DI BRESCIA. Trattati, Scrittori dell' Area Ambrosiana Milano   Roma 1991.

195  SC 154, 164; Cromazio di Aquileia, Sermoni liturgici. Intr., trad. e note a cura di M.Todde, Roma EP 1982; S.Cromazio di Aquileia, Commento a Matteo, Scrittori dell' Area Ambrosiana III,II, Milano   Roma 1990.

196  RUFINO DI CONCORDIA, Storia di monaci, a cura di G.Trettel, Roma 1991; H.CROUZEL, Le prefazioni di Rufino alle sue traduzioni di opere origeniane: il loro insegnamento sul suo modo di tradurre, Atti del Congresso su Rufino, Udine 1992; E.SCHULZ FLÜGEL, Tyrannius Rufinus, Historia monachorum sive De vita sanctorum patrum, Berlin 1990; CSEL 46 (Wrobelii I., Lipsia 1910); RUFINO D'AQUILEIA, De adulteratione librorum Origenis, L'Aquila 1983. F.X. MURPHY, Ruphinus of Aquileia, Washington 1945; THELAMON F., Païens et chrétiens au IVe siècle: L'apport de l' Histoire ecclésiastique de Rufin d'Aquilée, 1981; SC 140. N.PACE, Ricerche sulla traduzione di Rufino del 'De principiis' di Origene, pres. A.Grilli, Firenze 1990; H.MARTI, Rufin von Aquileia, De ieiunio I,II: Zwei Predigten über das Fasten nach Basileios von Kaisareia, Leiden 1989. Duval, Y.-M., Rufin d'Aquilée émule de Jérôme de Stridon. à paraître dans les

Mélanges en l'honneur de Françoise Thélamon.

197  Littera gesta docet, quid credas allegoria, moralis quid agas, quo tendas anagogia (topologia). Perì Arch. 4,2,1-9 = SC 268. 292ss: sensus litteralis seu corporeus pro simplicioribus, psychicus (anima) pro progredientibus, spiritualis (mysticus), allegoricus, altior pro perfectis: figura, umbra, tipus.

198  L'Omelia è stata in parte tradotta nell'antologia di E.Zolla, I mistici dell'occidente, Milano I976, Il, 276-277 (impropriamente: Omelia VIII sulla natività di Gesù!). Una breve traduzione anche in H.U. von Balthasar, Origene..., 217s. A.Jaubert, Origène. Homélies sur Josué, SC 71, Paris 1960.

199  CC 23; Bibl. in S 54(1992)555 565; S.MASSIMO DI TORINO, Sermoni (a cura di G.Banterle), Roma 1991 (bilinguis); L. Padovese, S.Massimo. La vita cristiana, esperienza di comunione con Dio e con i fratelli. Sermoni, Casale M. 1989; F.GALLESIO, Presenza di Maria ss. nei Sermoni di s.Massimo di Torino, Riv.Dioc. Torinese 65(1988)245 249; M.L. GATTI, Massimo il Confessore. Saggio di bibliografia generale ragionata e contributi per una ricostruzione scientifica del suo pensiero metafisico e religioso. Introduzione di Giovanni Reale, Milano 1987; R.CERVELLIN, Forme letterarie dei "Sermones de Scriptura", di Massimo di Torino, Tesi 1977 78, Torino.

200  H.KÖNIG, Apponius. Die Auslegung zum Lied der Lieder, Freiburg 1992; B.STBENRAUCH, Der Heilige Geist bei Apponius: zum theologischen Gehalt einer spätantiken Hoheliedauslegung, Rom 1991.

201  R.A. MARKUS, L=Occidente latino da Leone Magno a Beda, in Patrologia IV. Genova, Marietti 1995, 1-15; H.ARENS, Die christologische Sprache Leos des Grossen, Freiburg Basel Wien 1982; A. VALERIANI, S.Leone Magno. Il mistero del Natale, Roma 1983; F.DI CAPUA, De clausulis a S. Leone Magno adhibitis. Scritti minori, 2, Roma 1959, p.62ss; SC 22 bis (Sermons 1 19), J.Leclercq  R.Dolle, 19642; 49 bis (Sermons 20 37), R.Dolle, Paris 19692; 74 bis, 200; Joannes XXIII, Litt.Enc. Aeterna Dei Sapientia (A.A.S. 53[1961]785 803); C. SILVA TAROUCA, S. Leonis Magni Tomus [Textus et Documenta. Series Theol. 9: Un. Greg.], Romae 1932; --, S. Leonis Magni epistulae contra Eutychis haeresim [ibid. fasc. 15], Romae 1934, p. XXIII; J. HALLIWELL, The style of Pope St. leo the Great, Diss. Washington, 1939. Leo Magnus

Cavalcanti, E., The Sermon of Leo the First on the Transfiguration (Serm. LI

Chavasse), dans: Studia Patristica 38, Leuven 2001, p. 371-376. Bulas, R., Gregory the Great in Anglo-Saxon Britain and Celtic Ireland (en polonais), dans: Vox Patrum 23 (2003), 353-361.

Greschat, K., Die Moralia Gregors des Großen. Ein christologischekklesiologischer



Kommentar, Mohr Siebeck, Tübingen 2005.

Greschat, K., Die Verwendung des Physiologus bei Gregor dem Großen. Paulus



als gezähmtes Einhorn in Moralia in Job XXXI, à paraître dans Studia

Patristica.

Yüklə 1,73 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   24




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə