Çingiz Hüseynov Vaqif Sultanlı. Heçlik vadisi. Bakı, Azərnəşr, 2010, 184 səh. Kitaba müəllifin «Ölüm yuxusu»

Anası sıçrayıb yerindən qalxaraq:

– Kim dedi bunu sənə? - soruşdu.

Uşaq:

– Zeynəb xala gəlmişdi, o dedi. Oturub evdə gözləyir. Məni göndərdi ki, səni çağırım...

Üçü də dərhal yola düzəldilər.

Uşaq nəfəsi təngiyə-təngiyə:

– Zeynəb xala deyir ki, başdaşını rayonda pambıq mən­təqəsinin yanına qoyub satırmışlar. Uşaqlar onu görən kimi qaçıb gizləniblər. Deyir, yaxınlaşıb başdaşının o üz bu üzünə çevirib baxdım. Üstünün yazısını tərtəmiz siliblər.

Arvadın sifəti qəfildən dəyişib eybəcər hala düşdü.
* * *
Ətrafı qəribə bir üfunət bürümüşdü. Və bu üfunət çıxıb getmək bilmirdi, qəbiristanlığın üstündə bulud kimi asılıb qalmışdı.

Bir az o yanda Abış kişi qəbiristanlığı bürüyən bu üfunət qoxusundan xəbərsiz özünə qazdığı qəbrin başında oturub tənbəkisini tüstülədir. Üzünün, alnının qırışları səyriyə-səyriyə duru, sulanmış gözlərilə harasa baxır. «Bir də çətin özümə gor qaza billəm, - düşünür, düz altı ay əlləşmişdim bunun üstündə, bütün zəhmətim püç olub getdi. Gözümə durub bir də təzədən gor qazmaq. Heç bilmirəm ömür möhlət verəcəkmi buna...».

Çolaq Səftər ayağını çəkə-çəkə ona yaxınlaşır:

– Niyə özünü günün altında bişirirsən, qoca, çıxıb ge­dəm­mirsənmi evinə-eşiyinə. Kim sağlığında özünə gor qaz­mışdı səndən savayı? Sənə demədimmi qazma, düşər-düşməzi olar. Altı ay özünü həlak elədin burda, axırı noldu? Sən tanrın, yığış get evinə-eşiyinə, nə tövrü vəsiyyət eləsən, eləcə də qa­zacağıq gorunu.

– Necə arxayın olum gedim. Gor qazmaq deyil sizinki. Ölünü ölü yerinəmi qoyursunuz? Heç düşməni də torpağa bu sayaq quylamırlar, necə ki, siz quylayırsınız.

Abış kişi tənbəkisinə dəm verir. Dişsiz ağzından çıxan tüstü başının üstündə sual işarəsi kimi burulur, burulur, sonra yavaş-yavaş çıxıb gedir. Bütün keçmişi ağır-ağır içərisindən keçir və sanki tüstü burumlarına qarışaraq həmişəlik olaraq yadından-yaddaşından çıxıb gedir. Abış kişi yadından-yad­daşından həmişəlik çıxıb gedən keçmişini, gəncliyini qaytarmaq istəyir, ancaq nə illah eləyirsə bacarmır. Təkcə onu bilir ki, içərisindən nə isə ayrılıb gedir və o, bunu qaytarmaq­da, sax­lamaqda gücsüzdü.

Çolaq Səftər dayanıb mat-mat baxır. Elə bil o tüstüyə qarışa-qarışa qocanın yadından-yaddaşından çıxıb gedən keçmi­şini görür.

Çolaq Səftər yenə:

– Çıx get evinə, sən allah, - deyir və ayağını çəkə-çəkə uzaqlaşır.

«Təzə qəbiristanlıq yeri heç cür ürəyimə yatmır. Bil­mirəm orda necə rahat olacam. Burda heç olmasa, bilirdim kimnən qonşuyam. Orda onu da biləmmə­yə­cəm». Qoca günəşə baxa-baxa düşünür.

Günəş isə qocanın gözlərində ölürdü. Kürə­yini torpağa söykəyib oturmuşdu. Heç kəs ona fikir vermirdi. Adamlar işin­də-gücündəydilər.

Abış kişi ölürdü. Qoca özü də görürdü ki, çıxıb gedir. Qışqırmaq istəiyrdi, köməyə çağırmaq istəyirdi, ancaq səsi çıxmırdı, təkcə işığını itirməkdə olan gözləri baxırdı. Bayaq başının üs­tün­də sual işarəsi kimi burulan tənbəki tüstüsü yayılıb havaya qarış­maq­daydı. Gözlərini havaya qarışmaqda olan tüstü topasından çəkəmmirdi. Tüstü get-gedə daha da gö­rünməz olurdu.

Bir azdan tüstü tamam gözdən itəcək, büsbütün yayılıb havaya qarışacaqdı. İnsan da belədir, doğulur, qocalıb ölür, sonra da çürüyüb torpağa qarışır.

Bütün ömrü ona yuxu kimi gəlirdi, elə bil yaşamamışdı, ömür sürməmişdi, nə isə özünün də dərk eləmədiyi sirli, an­laşılmaz bir yuxu görmüşdü.

Abış kişi yaşayıb yorulmuşdu. Çoxdannan bəriydi ki, dün­yaynan halallaşmışdı. Başdaşını yondurub üstünə ad-fa­miliyasını, doğum gününü yazdırmışdı, təkcə ölüm tarixi qa­lırdı, ancaq nə sirdisə, bu çağacan öləmmirdi, ölüm ondan qa­çırdı. İndi birdən-birə qoca ölməyə başladığını, ölümün içəri­sinə yayıldığını hiss eləyirdi. Ölüm vücuduna yayıldıqca yavaş-yavaş yüngülləşirdi.

Bayaqdan bəri düzü-dünyanı yandırıb-yaxan günəş indi canını qızdırmırdı. Qoca üşüyürdü. İçərisinə yayılan soyuqdan bədəni uçunurdu. Və soyuq bərinə-bədəninə yayıldıqca tabı-taqəti çəkilib gedirdi. Bir belə adamın içərisində hamıdan xə­bər­siz çıxıb getmək istəmirdi. Gözlərilə kimisə axtarırdı, ancaq kimi axtardığını özü də bilmirdi. Heç kəs səssiz-səmirsiz dün­yadan çıxıb gedən qocaya məhəl qoymurdu.

Başının üstündə göy üzü dəniz kimi dalğalanırdı. Səmanı belə təmiz, aydın, dalğalı gördüyü yadına gəlmirdi. Dünyanın belə sonsuz-intəhasız olduğunu da indiyəcən aydın dərk elə­məmişdi. İndi ölüm qabağı bu nəydi belə? İnsan son gününəcən kor olurmuşmu, ilahi? Yulğun topalarına kimi ona tanış, doğma olan bu torpağamı qarışacaq?

Ürəyi uçundu.

Ölüm varlığına yuxu kimi yayılırdı. Ona elə gəlirdi ki, ölmür, nə isə sirli, əsrarəngiz bir yuxuya gedir. Və bu yuxu –ölüm onu öz qoynuna elə bir qüvvə ilə çəkirdi ki, özgə heç nəyin barəsində fikirləşəmmirdi.

Adamlar yanından ötüb keçirdilər. Heç kəsin ağlına gəl­mirdi ki, gündüzün günorta çağında qəbiristanlığın ortasında, hamının gözü qabağında ölmək olar. Abış kişi ölümünə özü də inanmırdı. Ölüm onunçün sirli, qorxunc bir varlıq idi. Fi­kir­ləşirdi ki, ölüm üçün gecə lazımdı, təklik, kimsəsizlik lazım­dı, ölümün sirri, vahiməsi də elə bundadı.

O qədər səs-küyün içərisində təkcə Həlimə qarının səsini eşidirdi. İkicə addımlığında olan qarının səsi ona çox-çox uzaqlardan gəlirdi. Ancaq qoca bu səsdəki fəryadı duyurdu.

İstəyirdi ki, yanı üstə çevrilib üzü günbatana uzansın, gözüylə günəşi son mənzilinəcən ötürsün, amma bacarmırdı. O yuxu gəldikcə ağrısı-acısı yavaş-yavaş canından çıxırdı, elə yüngülləşirdi ki, sanki indicə anadan olmuşdu.

Göyün görünməzliyində nöqtə kimi seçilən qartallar dövrə vura-vura qəbiristanlığı seyr edirdilər. Quşlar heç vədə qəbiristanlıqda bu qədər insanı bir yerdə görməmişdilər. Qar­talları heyrətləndirən oydu ki, qəbiristanlığa yığılmış bu adam­lar ölüləri, dəfn olunmuş cəsədləri çıxarırdılar. Dünyanın qanad çaldıqları bu səmtində baş verən bu əhvalat onları heyrətə gətirmişdi. Və qartallar göyün dibsiz dərinliklərində dövrə vura-vura qəbir çuxurlarına, daşınan insan cəsədlərinə sonsuz heyrətlə baxırdılar.

İçərisini bürüyən maraq və heyrətin gücüylə qartalların biri dəstədən ayrılaraq xeyli aşağı enmişdi. Quşun heyrəti elə güclüydü ki, dil açıb insanca danışmaq, baş verən bu əhva­lat­ların sirrini, səbəbini öyrənmək istəyirdi.

Qartal aşağı şığıyıb alçaqdan qəbiristanlığın üstüylə süzə­rək yenidən göyün əngilliklərində dövrə vuran quşlara sarı baş aldı.

Aşağıda kor ilan başını dimdik tutub Cəvahir qarının qəbri üstə dayanmışdı. İstidən, bürküdən nəfəsi təngiyirdi. Neçə gün idi ki, rahatlıq nə olduğunu bilmirdi, hansı qəbirdə giz­lənirdisə, hansı yuvaya soxulurdusa, bel-külüng səsinə səksənib oyanırdı. Yerin altıyla dolanbac yollarla nəfəsi kəsilənəcən sü­rü­nür­dü. İlan neçə gün idi ki, Cəvahir qarının qəbrində giz­lənirdi. Qorxurdu ki, bu qəbri də sökərlər, gizlənməyə yer ta­pammaz. Ancaq Cəvahir qarının qəbrini köçürmək heç kəsin ya­dına düşmürdü.

Cəvahir qarı kəndin hamamında xadimə işləyirdi, kimi-kimsənəsi yoxdu. Kənddə hamam tikiləndən bu yana Cəvahir qarının günü burda keçirdi, gecə-gündüz yuyurdu, təmizləyirdi, qazancı da hamama gələnlərin qəpik-quruşuydu; hamamdakı işinə görə maaş almırdı, heç kəs onu burda işləməyə məcbur eləmirdi. Amma Cəvahir obaşdannan, hamamın fit səsi eşidilən­dən ta gecənin bir vaxtı hamam boşalanacan işləyirdi. İşə bir dəqiqə də gecikməzdi. Hamamçı Ağaisa ona neçə kərə işə girməyi təklif eləmişdi. Demişdi heç bir sənəd-filan lazım deyil, oturaq, bir ərizə yazaq, qol çək, səni rəsmi işə keçirim, onsuz da bu əziyyəti çəkirsən, günün gözü çırtlamamış gəlib şər qarı­şanda gedirsən. Handa bir nümunəvi işçi belə işləyəmməz. An­caq nə illah eləmişdisə, arvadı razı sala bilməmişdi. «Qo­cal­mışam, - demişdi qarı, - təqaüdə çıxan vaxtımdı, day bundan sonra mənim nəyimə yaraşar təzədən ərizə yazam, qulluğa girəm». Və arvad axıracan da inadından dönməmişdi.

Cəvahir qarı ömrü boyu dilənçi kökündə yaşamışdı. Özü­nün dediyinə görə, qardaşı vardı, hardasa uzaq bir şəhərdə bö­yük qulluqdaydı. Bunun uydurma olduğunu bütün kənd bilirdi. Amma Cəvahir qarı özünün uydurmasına elə inanırdı ki, bunu üzünə vursan dəli olardı.

Cəvahir qarının Xasay adında əri olmuş, özündən xeyli qa­baq ölmüşdü. Xasayın sağlığında Cəvahir o qədər də dərd çəkməzdi, övladsızlığının fikrini eləməzdi. Təkliyin, züryət­sizliyin nə demək olduğunu ilk dəfə Xasayın ölümündən sonra qaranlıq daxmada tək-tənha qalanda, səhəri dirigözlü açanda dərk eləmişdi. Və Cəvahir qarının - küçədə dilənçi kökündə gə­zən bu qadının günlərin birində al-qumaşa bürün­düyünü gör­müşdülər. Görənlər gözlərinə inanmamışdılar. Cəva­hir qarı ca­van­lığından, gəlinlik vaxtından bu ça­ğacan qoruyub saxladığı pal-paltarını geyinib qızıllarını düzmüşdü. Qarı elə bəzənmişdi ki, deyirdin qırx qul-qaravaş qulluğunda durmuşdu.

Kəndin içiylə az qala uça-uça gedirdi. Soruşanda:

– Qardaşımı görməyə gedirəm, - deyirdi, - qardaşım məni qonaq çağırıb...

Bir gün əvvəl qapıbir qonşusu Nazlı qarıgilə gedib yu­xusunu ona danışmışdı:

– Qardaşım iki gündü yuxumdan çıxmır. «Necə bacısan, – deyir, – bu neçə ildə bircə dəfə də olsun gəlib mənə baş çəkməmisən. Oturub gözləmisən ki, mən gəlib səni yoxlayım? Bəs, fikirləşmirsən ki, iş-güc adamıdı, macal eləyə bilmir, ya bəlkə xəstədi, gəlməyə imkanı yoxdu». Dedim, gələcəm, qar­daş, müt­ləq gələcəm. Beləcə bir xeyli gileyləndi. İstədim hal-əhval tutam, uşaqlarını soruşam. Gör bir nə vaxt­dı ki, gör­mü­rəm, ancaq birdəncə tutqun kölgəyə dönüb yoxa çıxdı. İndi bil­mirəm neyniyim, işdən də macalım yoxdu.

Nazlı qarı bilməmişdi nə cavab verə:

– Bu günlərdə gedib baş çəkərsən, - demişdi, - fikir elə­mə.

– İstəyirəm, sabah obaşdannan yola çıxım. İşdən də gərək iki-üç günlüyə icazə alam, yoxsa bir günə gedib qayı­dam­ma­ram, uzaq yoldu.

Demişdi və cavab gözləmədən çıxıb getmişdi. Nazlı qarı onun dalınca baxa-baxa qalmışdı. Və o gedən Cəvahir düz bir ay gözə dəyməmişdi. Bir ay keçəndən sonra Cəvahir dilənçi kökündə qayıdıb gəlmişdi. Ayaqyalın, başıaçıq kəndin içiylə ki­misə söyə-söyə, yamanlaya-yamanlaya gedirdi. Cəvahir qarı də­li olmuşdu, qardaşını axtara-axtara havalanmışdı.

Havalanandan sonra hər gün qəbiristanlığa gələr, saatlarla oturub zəif, gücsüz əllərilə özünə qəbir qazardı. Aradan xeyli vaxt keçəndən sonra Cəvahir qarının meyitini qazdığı qəbrin içindəcə tapmışdılar. Qəbrin üstünü torpaqlayıb başdaşı ucalt­mışdılar.

Ölümündən sonra danışırdılar ki, hamamın daş divarları içərisindən Cəvahir qarının səsi gəlir. Guya deyirdilər ki, səs su­yun şırıltısına qarışaraq daş divarlarda əks-səda verir. Və bu səsin vahiməsindən kənd hamamına gələnlərin sayı get-gedə azalmağa başladı, sonra tamam əl-ayaq kəsildi.

Hamamçı Ağaisa axşama kimi hamamın qabağında boş-bekar oturub müştəri gözləyirdi.

– O sözü çıxardanın atasına lənət, - deyirdi. - Divardan da səs gələrmi? Dəli olub ölmədimi Cəvahir gözünüzün qaba­ğında? Özünüz öz əlinizlə torpaqlayıb başdaşı qoymadınızmı? Ayda filan qədər dövlətə plan verməliyəm mən. Özünüz gəl­mirsiniz, cəhənnəm, gələni də qoymursunuz, bütün rayona yay­mısız bu söz-söhbəti.

Ancaq o sözün kəndə yaydığı qorxu və vahimə necə güc­lüydüsə, camaat hamamçının sözlərinə məhəl qoymur, damda, daşda, tövlədəcə yuyunub təmizlənir, hamama gəlmə­yə ürək eləmirdi.

...Kor ilan bayaqdan bəri yuvadan çıxmışdı, səksəkə içərisində Cəvahir qarının qəbrinin üstündə oturub ətrafa göz gəzdirirdi. Bir az o yanda ilantutan ovsun oxuya-oxuya ilanları yuvalarından çıxarır, uzaq şəhərə aparıb zəhər almaq üçün qalın salafan torbalara yığırdı. Torbada bir-birinin bədəninə sarma­şan, tükürpədici səslə mələşən ilanları gördükcə qorxu­dan az qalırdı ürəyi dayana. Kor ilan qorxurdu ki, birdən onu da tutub salafan torbaya salarlar, zəhər almaq üçün uzaq şəhərə apa­rarlar. Ötən yay iki qardaşını beləcə tutub aparmışdılar. O vaxt­dan insan ayağının səsi gələndə canına vəlvələ düşür, qaçıb özü­nü hansı yuvaya gəldi toxuyurdu. İlan ən çox o ovsundan qor­xurdu. Qardaşlarını da alladan ovsun olmuşdu. «İlahi, o ov­sun­da nə cazibə vardı elə? Niyə qardaşları o yalan vədlərə al­dandılar? Bəs onun niyə birdən-birə dili-ağzı bağ­landı, qar­daş­larını çağırammadı, qaytarammadı. Bir-birinə qo­şu­­lub kor kimi o səsin dalınca getdilər, bir daha geri dön­mədilər. Niyə onda lal kimi dayanıb dururdu?».

Ötən yay qardaşlarını yoldan çıxaran o iki nəfərin birini kürəyindən çalıb öldürmüşdü. Kənd bir-birinə dəymişdi. Şəhər­dən həkim gəlib çıxanacan sancdığı adam canını tapşırmışdı. O birindən isə qorxurdu. Elə qorxurdu ki, arxadan yaxınlaşmağa belə ürək eləmirdi. Ən çox da onun soyuq gözlərindən qor­xurdu. Bir dəfə sancmaq üçün arxadan yaxın­laşanda o, soyuq gözlər kürəyinin arasından necə baxmışdısa, daş kimi mıxlanıb yerində qalmışdı. Nə illah eləmişdisə, qaçıb gizlənməyə özündə güc tapmamışdı. Xoşbəxtlikdən o zaman insan otların arasından onu seçəmməmişdi.

İndi qəbiristanlığı başına götürmüş bu səs-kü­yün içəri­sində kor ilan o ovsundan savayı heç nə eşit­mirdi. Ovsun oxunduqca ilan kövrəlirdi, yumşalırdı, məst olurdu, qardaşlarını tutub uzaq şəhərə aparan o soyuq gözlərə qarşı bütün kinini, nifrətini unudurdu. İlan ixtiyarsız olaraq o səsə doğru sürü­nürdü. «Ona nələr vəd olunur, ilahi? Bu yoldan qayıtmaqmı olar? O səs necə doğmadı, necə şirindi, elə bil layla çalınır. Əgər qorxduğu bu səsdisə, niyə aldanır, niyə qayıtmır, niyə dayanmır? Onu özündən alıb aparan nədi belə?..».

İlantutan dodağının altında ilanların anlayıb eşidəcəyi bir dildə ovsun oxuyurdu. İlanlar onların beynini dumanlandıran o ovsunu yaxından eşitmək üçün sərin yuvalarından çıxırdılar.

Kor ilan nə vaxt yuvasından çıxdığını bilmirdi. Nəfəsini içəri çəkib ruhuna, varlığına yuxu kimi yayılan o səsi dinləyirdi. Ovsunda nə cazibə vardısa, özünü, aldanmış qardaşlarını büs­bütün unutmuşdu, o səsdən savayı heç bir şey eşitmirdi. Bir də baxıb gördü ki, ilantutanın ayaqları altındadı. O sirli əsrarəngiz dünya ilantutanın uzun, nazik qıçları arasından daha aydın gö­rünürdü. «O nə rəngdə dünyayadı elə? Bəs o göyüzünü örtən gömgöy duman nədi? Görən ona nələr vəd olunur, ilahi? Az qalır xoşbəxtlikdən qəşş eləyə”. Başı elə gicəllənir ki, elə bil kimsə quyruğundan yapışıb var gücüylə fırlayır.

Boynundan tutan dəmir maşadan açılammır. Uzun nazik qıçların arasından görünən o sirli-sehrli dünya birdən-birə göy dumana bürünür.

...Briqadir Qaraş Qumrunun qəbri üstündə oturub əllərilə üzünü örtmüşdü. Qaraş hər dəfə bu qəbrin üstə gələndə Qum­runun yoxluğunu unudurdu, dünyada ölüm, ayrılıq adına bir varlığın mövcudluğuna inanmırdı.

Qumrunun Qaraşın istəklisi olduğunu bütün kənd bilirdi. Aralarında on yaş fərq olsa da, bir-birini uşaqlıqdan istəyirdilər. Qumru yetim idi, ata üzü görməmişdi. Anası təkbaşına onu nə illətlə böyüt­müşdü, bir allah bilirdi. Qumrunun istəklisi oldu­ğunu bilə-bilə Bəkirin ona elçi göndərməsi və elçilərinə «yox» cavabı verilən gününcə səhəri söhbət camaat arasına çıxmamış onu yoldaşları ilə qaçırıb zorla özünə arvad eləməsi yatsa Qa­ra­şın yuxusuna da gəlməzdi. O əhvalatdan sonra Qaraş büsbütün sarsılmışdı, təkcə içərisində Bəkirə qarşı buz kimi soyuq bir nif­rət gəzdirirdi. Və bu nifrəti ona görə bu günəcən gətirib gəl­miş­di ki, Qaraş Qumrunu heç cür unuda bilmirdi.

Ərə gedəndən sonra Bəkir Qumrunu işə qoymurdu. Qaraş bütün günü pambıq sahələrini gəzir, Qumrunu fikrindən, dü­şün­cəsindən qovub çıxarmağa çalışırdı. Qumrunun işlədiyi sahənin kənarına onun adı yazılıb vurulmuş taxta lövhə, tez-tez altına çə­kilib söhbət elədikləri qoşa söyüd hər gün yaddaşındakı xa­tirələri təzələyirdi. Ona elə gəlirdi ki, səhərlər maşın siqnal ve­rə-verə camaatı işə səsləyəndə günlərin birində Qumru əlində zənbil Bəkirin evindən çıxıb adamlara qarışacaq. O nə vaxtdan bəriydi bu günü qorxu və həyəcanla gözləyirdi. Ancaq günlər ötür, Qumru gözə dəymirdi. İllər keçdikcə Qaraş yavaş-yavaş özü də istəmədən Qumrunun yoxluğuna alışmışdı. Ancaq sahə­nin kənarında Qumrunun adı yazılmış taxta lövhəni dəyiş­məmişdi.

Bəkirdən Qumrunun boynuna düşən altı uşağın altısı da doqquz aylığında ana bətnində boğulub ölmüşdü. Yeddinci uşaq isə sağ-salamat doğulmuşdu. Elə rahat olmuşdu ki, Qumru bu uşağın doğulmasını özü də hiss eləməmişdi.

Qumru bu uşağı əllərinin içərisində böyüdürdü. Uşaq bö­yüdükcə, dil açıb danışdıqca onun ana qəlbini sevinc qarışıq qor­xu bürüyürdü. Ürəyinə dammışdı ki, günlərin birində uşaq yuxu içində birdəncə quşa çevrilərək pırıltı ilə uçub gedəcək, bir daha qayıtmayacaq. Və beşiyə baxdıqca elə bil ki, uşağın quşa çevrildiyini, gizlin-gizlin qanad çıxardığını görürdü.

Uşaq səhərdən axşama, axşamdan səhərə kimi evin bir tərəfindəcə tavandan asılmış beşikdə yırğalanırdı. Nə sirdisə, başqa heç yerdə rahatlıq tapammırdı.

Beşik Bəkirin ulu nənəsindən qalmışdı və iki əsr idi ki, beləcə yırğalanırdı. Beşiyin asıldığı hörmə kəndirin birini hö­rümçək toru elə tutmuşdu ki, de­yirdin beşiklə birgə bu hörüm­çək toru da ulu nənəsindən qalmadı. Bu beşikdə uşaq üzü gün­doğana uzanmalıydı və gündoğana açılan dəmir milli pəncə­rədən uşağın üzünə ovuc içi boyda işıq düşməliydi, yoxsa rahat olammazdı. Ayrı yerdə uşağın sifəti meyit rəngi alırdı və baxan deyərdi ki, bu saat uçub gedəcək. Beşiyə uzadan kimisə rəngi üstünə gəlir və uşağı yuxu aparırdı. Uşağın yuxu gör­düyünü yanaqlarında kölgələnən ləkələrdən, üzünün, dodaq­larının qey­bə çəkilən təbəssümündən, bət-bənizinin torpaq rəngi alma­sın­dan bilirdi. Qumru bütün günü beşiyin başında oturar, gözlərini uşağa zilləyərdi, elə bil yuxunu uşağın üzündəncə oxumaq istəyirdi.

Beşik yırğalandıqca xatirələr onu tilsim kimi çəkib keç­mişə aparırdı. Bir anlığa uşağı unudurdu, ona elə gəlirdi ki, yır­ğalanan beşikdəki özüdü və anası beləcə başının üstündə da­yanıb onun yuxularına qarışmaq istəyir.

Uşaq oyanıb qışqırdıqca o da diksinir, qorxudan rəngi-ruhu uçurdu. Hər dəfə qəfil qışqırtıdan sonra uşağı yenidən yuxu aparırdı və nə illah eləyirdisə, oyada bilmirdi. Uşağın çöhrəsində səssiz bir kölgə gəzirdi və elə bil bu kölgə tuluq­lanmış qan idi, çıxmağa yer, səmt axtarır, ancaq tapammırdı.

Ana qəlbilə duyurdu ki, uşağın çöhrəsindəki o tutqun kölgə nədisə balasının həyatı ondan asılıdı. Kölgə uşağın gözlərinin həndəvərində dolaşırdı, elə bil bəbəklərin çıxmağa ən münasib yer olduğunu kəsdirmişdi.

Uşaq gözlərini açan kimi ürəyi üstünə gəlirdi:

– Nə çox yatdın, qurban?

– ...

Uşaq cavab vermirdi və təzədən gözlərini yumurdu. Ən çox qorxduğu bu sual onu tilsim kimi yuxunun qoynuna çəkirdi. Qalxıb ehtiyatla balasının başını qolları üstünə alırdı. Yuxu könülsüz-könülsüz gözlərindən çəkilirdi.

– Yuxu görürdün, yenə, quzu?

– Deməyəcəyəm, bildin, deməyəcəyəm, əl çək məndən!

Uşağın dişləri yaşına sığmayan əsəbiliklə qıcanırdı.

Qumrunun bəbəklərində bir cüt göz yaşı mun­cuqlanırdı. Əlacsız-əlacsız yaş süzülən gözlərini uşa­ğın çöhrəsinə dikirdi. Bilirdi ki, uşağa nə zaval gəlmişdisə, yuxudan gəlmişdi. Yu­xuda nə demişdilərsə, neyləmişdilərsə, gözünün qabağın­daca sö­nüb gedirdi. O yuxu nəydisə sirr olaraq qalırdı. Bilirdi ki, uşa­ğın əcəli o sirli yuxuyla bağlıdı, sirri açsa, güman ki, yaşa­yacaqdı.

– Nə görürdün yuxuda, qurban? Bax indi əmin gələcək, sabah özüylə səni meşəyə gəzməyə aparacaq. Bircə de görüm nə görürüdün yuxunda...

– Yox, deməyəcəyəm!

– Adam heç anasından sözmü gizləyər? Nə görürdün yuxunda, hə, qurban?

O əl çəkmir, uşaq inad eləyirdi. Uşağın inadını qırmaq çə­tin idi, yaman çətin idi. Ancaq bilirdi ki, uşağın taleyi ina­dındadı, inadını sındıra bilsə, ya­­şa­ya­caq balası, sındıram­masa heç...

O bütün gecələrini sübhə kimi uşaqla birgə qalmağa ra­zıydı, təki uşaq yatmasın, o sirli, vahiməli yuxunu bir daha gör­məsin. Ancaq uşaq yatmaq istəyirdi, uşaqda yuxuya qəribə təşnəlik vardı, yerinə uzanan kimi bir əlcə daş parçasına dönürdü, ha çağırırdı, silkələyirdi, oyanmaq bilmirdi.

Gecə itlər səs-səsə verib ulaşanda uşağın taleyilə bağlı qorxu və vahimə bürüyürdü onu. Ona elə gəlirdi ki, o ulaş səslərilə uşağın yuxusu arasında nə isə sirli, anlaşılmaz bir əlaqə var və bu qərib, müdşih səs onu sehrinə salıb aparmaq istəyir.

Gecənin bir vədəsi uşaq gözlərini açır, sorğulu baxışlarını anasına zilləyirdi.

– Məəm qardaşım vaar, əmmə?

– Yox, qurban...

– Var, altı qardaşım var, məəm...

Onu heyrət bürüyürdü, çünki bircə dəfə olsun uşağın yanında bu barədə danışılmamışdı. «Hal aparır uşağı, nədi, fələk... bu nə dərddi mən düşmüşəm. Bunu kim xəbər verib ona?».

Dan yeri onun yuxusuz gözlərindən başlayırdı. Yorğun­luğunu, səhəri diri gözlü açdığını yalnız dan üzü hiss eləyirdi. Və bu yorğunluqla, yuxusuzluqla birgə səhərin açılması ona sonsuz fərəh gətirirdi. Sübhün toranında yuxusuz gözlərilə uşağın çöhrəsinə baxırdı. Üzünün ləkələrindən, göz qapaqla­rının titrəyişindən, dodaqlarında uçuşan təbəssümdən yuxusu­nun qorxulu olub-olmadığını bilmək istəyirdi.

Uşağın ömrü yuxudaca gəlib keçirdi və nə böyü­yürdüsə, yuxuda böyüyürdü, gözlərini açan kimi sanki uşaq kiçilirdi, solurdu.

Bir gecə uşağın səsinə dimdik atılmışdı. Gör­müşdü ki, uşaq beşiyin içində oturub qorxudan tir-tir titrəyir. Ana balasını qucağına almışdı.

– O kimdi orda əmmə? – uşaq əlilə otağın qaranlıq küncünü göstərirdi.

Bircə anda mürgü ananın gözlərindən çəkilmişdi.

– Heç kəs yoxdu orda, quzu, gözünə görünür, nədən qor­xursan...

Uşaq gözlərini qaranlıq küncə dikib dururdu. Qaranlıqda çılpaq, əcaib bir vücud onu ağuşuna çağırırdı. Dişiylə dırnaq­larını çeynəyə-çeynəyə onu hədələyirdi. Uzun kirpikləri yer sü­pürən bu qorxunc vücud hər gecə yuxularına gəlir, onu aldadıb aparmaq istəyirdi. Qorxudurdu ki, yuxusunu açsa, canını alacaq.

– Qoyma, üstümə gəlir, əmmə! – Uşaq anasının qucağına elə qısılır ki, deyən köksünü yarıb içəri girəcək.

– Qorxma, quzu, sənə heç kəs heç nə eləyəmməz, – ana təşvişlə qaranlığa baxır. – O yanda atandı, burda mən, nədən qorxursan axı? İstəyirsən işığı yandırım...

Uşağın qışqırığı ananı vahiməyə salır.

– Qoyma, öldürdü məni, əmmə, atamı çağıııır!..

– Bəkir!!! – Arvadının çağırışına Bəkir dik atıldı. – Dur işığı yandır, hal aparır uşağı. Bir az əlli tərpən!

– Ataaa!!! – Uşaqdan elə qışqırıq qopur ki, daş-divar sək­sənir.

Bəkir qalxıb işığı yandıranda uşaq Qumrunun qucağında solub getməkdəydi. Elə bil kimsə ikiəlli uşağın hulqumundan tutub canı çıxıncaya qədər boğmuşdu.

Uşağın ölümündən sonra Bəkir Qumrunun gü­nünü göy əskiyə düymüşdü. «Sənnən mənə arvad olmayacaq, – deyirdi, nə qədər ki, gözün o piyaniskə köpək oğlundadı, uşaq üzünə həsrət qoyacaqsan məni...». Qumrunu elə döyürdü ki, yerinə bir başqası olsaydı, səsi ərşə dayanardı. Ancaq Qumrunun cınqırı da çıxmırdı. Elə bil bədənində sümüyü yox idi və Bəkirin yumruqları, təpikləri ona əsər eləmirdi. Bəkirin ayaqları altında halsız-halsız inildəyirdi. Ərinin bu vəhşiliklərindən sonra da evdən çıxıb getməyə həvəsi gəlmirdi. Qumrunun heç nəyə hə­vəsi qalmamışdı. Uşağın ölümü ömrünün yarpağını salmışdı. Elə­cə gözləyirdi. Gözləyirdi ki, nəsə olacaq. Elə gözləyə-göz­ləyə də əriyib getmişdi.

Qumrunun ölümündən sonra Bəkir təzədən evlənmidi. Bəkir Qaraşın hər gün Qumrunun qəbri üstə gəldiyini bilirdi. Arvadının qəbrinin köçürülməməyinin əsl səbəbi də buydu — qəbri Qaraşa qısqanırdı. İstəyirdi ki, qəbir uçurulub yerlə-yek­san ola, tamam itib gedə, bəlkə onda Qaraş Qumrunu büsbütün ya­dından çıxararardı.

... Qəbiristanlığın ortasında bir dəstə adam da­yanıb söhbət eləyirdilər. Qaraşın gözləri bu adamların arasında Bəkiri aldı. Bəkir də Qaraşı gördü və istədi gözlərini ondan yayındıra, özünü görməməzliyə vura. Ancaq gördü ki, gözlərini Qaraşdan ayırammır və uzaqdan-uzağa Qaraşın baxışları qarşısında kə­silə-kəsilə dayanıb durur.

Qaraşın yaxınlaşmağıyla söhbət kəsildi. Bəkir ovsunla­nıbmış kimi hələ də gözlərini ondan ayırammırdı.

Qaraş alçaqdan:

– Sənə sözüm var, Bəkir, - dedi, - bir dəqiqəliyə bura zəh­mət çək.

Bəkir istədi desin ki, mənim bu adamlardan gizlin işim yoxdu, nə sözün var de, amma nə düşündüsə, səsini çıxarmadı, adamlardan ayrılıb qorxaq addımlarla Qaraşa sarı getdi. Qəbi­ristanlığın içərisilə dinməz-söyləməz xeyli yanaşı yeridilər.

Sonra Qaraş nə fikirləşdisə ayaq saxladı və birdəncə dönüb:

– Niyə Qumrunun qəbrini köçürmürsən, Bəkir? -dedi.

Bəkirdən səs çıxmadı. Bayaqdan, Qaraşı uzaq­dan-uzağa gördüyü andan Bəkirin dalağı sancmışdı və Qaraşın ona nə deyəcəyini yaxşı bilirdi. Ancaq elə bil bu fikir bayaq Bəkirin ürəyinə dammamışdı. Bəkir bu sözləri ilk dəfəydi eşidirdi, ona görə də quruyub qalmışdı, bilmirdi nə cavab verə. Qumru ilə evləndiyi gündən bu yana ilk dəfəydi ki, Qaraşla kəlmə kəsirdi.