Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) 
 
                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 67 
 
Cədvəl 2 
Gədəbəy mədənlərindəki tullantı süxurlardan götürülmüş süxur nümunələrində mikroelementlərin 
miqdarı (mütləq quru çəkiyə görə) 
 
Nümunələrin götürüldüyü yer 
Kəsi 
min № 
si 
Dərinlik, 
sm 
Ti
 
Mn
 
V
 
Cu
 
Zn
 
Co
 
Nı
 
Fe
 
B
 
Mo
 
I.Töküntü məntəqəsi mis-qızıl 
yatağının şimal qanadı 
K-01 
0-50 
0
.3
2
2
 
0
.1
8
 
0
.0
1
6
 
0
.5
2
3
 
0
.0
1
2
 
0
.0
0
3
 
0
.0
0
1
 
0
.3
6
8
 
0
.0
4
3
 
- 
II.Töküntü məntəqəsi terrasın 
berması 
K-02 
0-50 
0
.4
1
8
 
0
.2
3
 
0
.0
1
3
 
0
.6
7
7
 
0
.0
3
1
 
0.
001
 
0
.0
0
2
 
0
.3
3
2
 
0
.0
1
4
 
- 
III.Töküntü məntəqəsi saf filiz 
qalınlığı 
K-03 
0-50 
0
.1
9
1
 
0
.0
1
8
 
0
.0
1
1
 
1
.1
2
1
 
0
.0
0
2
 
0
.0
0
3
 
0
.0
0
1
 
0
.4
2
3
 
0
.0
0
9
 
0
.0
0
3
 
IV.Töküntü məntəqəsi 
işlənmiş süxur qalınlığı 
K-04 
0-50 
0
.5
5
3
 
0
.0
0
9
 
0
.0
0
3
 
0
.0
1
5
 
0
.0
0
5
 
0
.0
0
9
 
0
.0
0
6
 
0
.4
0
6
 
0
.0
1
1
 
0
.0
0
4
 
 
Cədvəl 3 
Daşkəsən ASC-nin filizsaflaşdırma zavodunun tullantıxanalarından götürülmüş torpaq 
nümunələrində sulfidli konsentratlar qarışığının spektral  analizlərinin nəticələri 
 
Mikroelementlər 
Filizin mikroelement tərkibi, %-lə 
I sahə 
II sahə 
III sahə 
Kobalt (Co) 
0,11 
0,12 
0,15 
Mis (Cu) 
>>>1 
>>>1 
>>>1 
Manqan (Mn) 
1,8 
2,2 
2,5 
Sink (Zn) 
0,73 
0,65 
1,0 
Qurğuşun (Pb) 
0,48 
0,46 
0,52 
Dəmir (Fe) 
>>>1 
>>>1 
>>>1 
Titan (Ti) 
0,3 
0,36 
0,32 
Xrom (Cr) 
0,0031 
0,0027 
0,0028 
Nikel (Ni) 
0,021 
0,092 
0,020 
Qallium (Ga) 
0,003 
0,002 
0,002 
Molibden (Mo) 
0,0006 
0,0006 
0,0012 
Barium (Ba) 
0,03 
0,04 
0,024 
Itterbium (Yb) 
0,0006 
0,0007 
0,0005 
Stronsium (Sr) 
0,013 
0,025 
0,025 
 
Cədvəl 2-nin təhlilindən, rəqəm  məlumatların-
dan görünür ki, töküntü süxurların tərkibində əsas 
yeri Ti, Cu, Te, qismən Mn tutur. Onların miqdarı 
töküntü süxürların yarımmetrlik qatında məntəqə-
lər üzrə, müvafiq olaraq, 0.191-0.553, 0.015-1.121, 
0.368-0.532  və  0.009-0.231%  təşkil  edir.  Digər 
mikroelementlərin miqdarı vahidin mində birindən 
bir qədər yüksəkdir. 
Ərazidəki kəşfiyyat quyuları və lağımlar səthə 
çıxarılmış süxurlarla örtülmüşdür. Texnogen axın-
ların altında qalan ərazilərdə təbii landşaftlar, de-
mək olar ki, məhv olmuş, onların yerində texnogen 
geokimyəvi landşaftlar yaranmışdır. Bu cür sistem-
lərin  mövcud  olduğu  ərazilərdən  götürülmüş  tor-
paqların tərkibindəki kimyəvi elementlərin miqdarı 
müəyyənləşdirilmiş,  alınan  nəticələr  uyğun  ele-
mentlərin  regional  fondakı  miqdarı  ilə  müqayisə 

---

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) 
68                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 
 
edilmişdir.  Anomallıq  əmsallarının  hesablanması 
ilə  istər  texnogen  geosistemlərin  yayıldığı  yerlər, 
istərsə də toxunulmayan ərazilər üçün geokimyəvi 
formullar işlənib hazırlanmışdır. Hər bir elementin 
anomallıq dərəcəsi konsentrasiya əmsalının, yaxud 
anomallıq əmsalının hesablanması yolu ilə tədqiqat 
obyektlərində kimyəvi elementlərin miqdarının hə-
min elementlərin fondakı miqdarına nisbəti ilə mü-
əyyənləşdirilmişdir. Hər hansı elementin  anomal-
lıq əmsalı 1,5-dən yüksək olduqda, demək ki, land-
şaftın bu elementlə çirklənməsi haqqında mülahizə 
irəli sürmək olar [6,7]. Geokimyəvi şəraitin tədqiqi 
məqsədi  ilə  əldə  edilən  nümunələr  ərazinin  toxu-
nulmayan sahələrindən, həmçinin filiz mədənləri-
nin tullantıxanalarından götürülmüşdür. 
Məlumdur  ki,  Daşkəsən  rayonu  respublikamı-
zın başlıca sənaye mərkəzlərindəndir. 1954-cü il-
dən burada kəşfiyyat işlərinə başlanılmış, son illər-
də də bu işlər davam etdirilir. Ərazidə zəngin dəmir 
filizi yataqları ilə yanaşı, alunit və kobalt yataqları 
da kəşf edilmiş, son dövrlərdə isə burada qızıl ya-
taqlarının  olması  da    təsdiq  olunmuşdur.  Alunit 
filizindən öz təyinatından başqa, son zamanlar bö-
yük marağa səbəb olan sərbəst kükürdün alınması 
da  diqqət  çəkir.  Yeni  elmi  tədqiqatlara  əsaslanan 
kəşfiyyat qazmaları aparmaq və yeni texnologiya-
ları tətbiq etməklə Daşkəsən filiz yataqlarından də-
mir filizi ilə yanaşı, yuxarıda adları çəkilən polime-
talların sənaye üsulu ilə istismarına nail olmaq olar. 
Daşkəsən ASC-nin tullantıxanasından götürülmüş 
sulfidli konsentratlar qarışığının spektral analizlə-
rinin  nəticələri  göstərir  ki,  kobalt  və  misin  nəm 
üsulla  alınmış  konsentrat  tullantısından  yenidən 
saflaşdırma  ilə  maqnetitli  konsentrat  almaq  olar 
(cədvəl 3). 
Rayon ərazisində Zəylik alunit yatağı ətrafında 
toxunulmayan  ərazidən  götürülmüş  torpaq  nümu-
nəsində geokimyəvi formula 
  ????????????
23,5
????????????,????????????
0,2
??????,????????????,????????????
0,1
 şəkil-
də  olduğu  halda,  yataqboyu  tullantı  ocağından 
uzaqlaşdıqca  tullantınının  ətəyində  uyğun  olaraq 
????????????
94,8
>
????????????
0,83
>
????????????
0,45
>
??????
0,19
>
????????????
0,17
>
????????????
0,11
>
????????????
0,09
>
????????????
0,06
,  0-20  m-lik  məsafədə
??????
0,22
>
????????????
0,21
>
????????????
0,12
>
????????????
0,10
>
????????????
0,09
>
????????????
0,06
,  20-50  m-lik  məsafədə
   
????????????
  4,4
>
??????
0,23
=
????????????
0,23
>
????????????
0,13
>
????????????
0,12
>
????????????
0,10
,  50-100  m-lik 
məsafədə  isə 
????????????
4,63
>
????????????
1,24
>
????????????
0,89
>
??????
0,20
>
????????????
0,17
>
????????????
0,11
>
????????????
0,07
=
????????????
0,07
    şəklindədir.    
 
Şimal-qərb  mədən  tullantısının  toxunulmayan 
ərazisi 
üçün 
tərtib 
edilmiş 
formula 
   
  ????????????
22,
????????????
10,3
????????????,????????????,????????????,????????????
0,1
????????????
0,05
????????????
0,01
  formasında  ifadə  olunur. 
Daşkəsən  rayonu  ərazisindən  toplanmış  bitki  nü-
munələrindən isə mikroelementlərin BUƏ-nin (bi-
oloji  udulma  əmsalı)  azalma  sırasının:
 
????????????
0,64
>
????????????
0,45
>
????????????
0,12
   şəklində olduğu müəyyən edilmişdir. 
Daşkəsəndə  bu  sıranın ifadəsi  aşağıdakı  kimi-
dir:  Pd
40,00 
>Sn
12,0 
>  B
6 
>  Cu
4,1 
>Pb
3,1 
> 
Zn
2,1
>As
0,9
>Sr
0,3
>Ba
0,2
>Y,Zr,Fe
0,1
>Rb
0,02
.
 
Gədəbəy  rayonunda  keçən   əsrin  ortalarından 
başlanmış dağ-mədən işləri indiyə qədər davam et-
dirilir.  Hələ  ilk  əvvəllər  Simens  qardaşlarının  tə-
şəbbüsü ilə ərazidəki mis yataqları işlənmiş, ehti-
yatlar  uzun müddət xarici ölkələrə daşınmışdır. Fi-
lizin tərkibində saf misin miqdarı az olduğuna (1-
3%) görə mis emalı zamanı ətraf mühitə xeyli miq-
darda tullantı atılır. Bu müəssisələrin təsiri bir neçə 
km
2
-lik ərazini əhatə edir. Zamanla mədənlər ətra-
fında tullantılardan, terrikonlardan ibarət landşaft-
lar yaranmış və zaman keçdikcə də arealını geniş-
ləndirmişdir.  Son  illərdə  aparılan  kəşfiyyat  işləri 
nəticəsində Gədəbəy rayonunun mərkəzində köhnə 
mis  yataqları  ətrafında  zəngin  qızıl  ehtiyatlarının 
mövcud  olması  aşkara  çıxarılmışdır.  Hal-hazırda 
bu yataqlar "İnternational Mining Company" tərə-
findən  istismar  edilməkdədir.  Geniş  arealı  əhatə 
edən karxananın irihəcmli tullantı ocaqları da möv-
cuddur. Həmin ərazilərdə aparılan tədqiqat işləri-
nin nəticəsi olaraq ərazinin geokimyəvi xarakteris-
tikasını  vermək  mümkün  olmuşdur.  Nümunələr 
həm tullantı sahələrindən, həm də təbii landşaftlar-
dan rütubətli və mülayim-rütubətli iqlimli dağ-çə-
mən landşaftlarının subalp çəmənliklərindən götü-
rülmüşdür. Analizlərin nəticələri əsasında aşağıda-
kı  geokimyəvi  formulalar  işlənib  hazırlanmış-
dır. Zavod  daxilində  mövcud  olan  4  əsas  tullantı 
sahəsinin hər birindən götürülmüş torpaq nümunə-
lərinin müqayisəsi aşağıdakı kimidir: 
I tullantı sahəsində
   
????????????
19,3
??????
0,15
????????????
0,12
????????????
0,11
????????????
0,08 
????????????
0,06
 
II tullantı sahəsində 
   
????????????
3,18
????????????
0,21
??????
0,2
????????????
0,17  
????????????,????????????
0,11
????????????
0,09
 
III tullantı sahəsində
  
????????????
21,5
??????
0,20
????????????
0,16
????????????,????????????
0,09 
????????????
0,08
 
IV tullantı sahəsində
  
????????????
33,39
 ????????????
0,12
????????????,????????????
0,12
????????????
0,09 
????????????
0,04
 
Geokimyəvi formulalarda göstərilən mikroele-
mentlər assosiasiyası tədqiqat sahəsinin geokimyə-
vi xüsusiyyətləri haqqında müəyyən təsəvvür əldə 
etməyə imkan yaradır. Spektral analizlərin nəticə-
lərinin müqayisəli təhlili göstərir ki, tullantı ocaq-
larında konsentrasiyası daha yüksək olan kimyəvi 
element  terbiumdur.  Tb-la  yanaşı  bu  torpaqlarda 
müəyyən miqdarda Zr, Y, Zn, Rb, Fe kimi mikro-
elementlərin olması da müşahidə edilir. 
 
 

---