Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) 
 
                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 69 
 
 
 
Şəkil 1. Daşkəsən və Gədəbəy rayonlarının ekoloji geokimyəvi landşaft xəritə sxemi
Tullantılar ərazidən keçən çay yataqları boyun-
ca daha geniş sahələri əhatə edir. Missu çayının ya-
tağında Cl və Tb-un, Arıqdamçayın yuxarı axarın-
da isə As,Sr,Cu,Pb və Zn kimi mikroelementlərin 
mövcud  olması  aşkar  edilmişdir.  Bu  toksik  ele-
mentlərin klark konsentrasiyasının, uyğun olaraq, 
Missu çayı yatağında KK
Cl
=21; KK
Tb
=6; Arıqdam-
çayın  yuxarı  axarında  isə  KK
As
=5,9;  KK
Sr
=3,6; 
KK
Cu
=3,1 və s. olması müəyyən edilmişdir. 
Analizlərin  nəticələri  əsasında  çay  yataqların-
dan toplanan tullantıların tərkibində aşkar edilmiş 
mikroelementlərin  azalma  sıraları  düzəldilmişdir. 
Azalma 
sıraları 
Missu 
çayı 
yatağında 
Cl
21
>Tb
6
>Y
0,4
>Zr
0,3
>Rb,Sr,Fe
0,1 
şəklində;  Arıq-
dam 
çayının 
yuxarı 
axarında 
As
5,9
>Sr
3,6
>Cu
3,1
>Pb
1,7
>Zn
1,2
>Fe
0,2
>Zr
0,1
>Rb
0,05
>
Y
0,01
 şəklindədir. Arıqdamçay və Missu çaylarının 
birləşdiyi yerdə çay yatağı boyu təbii landşaftda isə 
mikroelementlərin  konsentrasiya  klarkının  (KK) 
azalma 
ardıcıllığı 
aşağıdakı 
kimidir: 
Zn
1,1
>Sr
0,3
>Zr,Y,Fe
0,1
>Rb
0,03
.  Göründüyü  kimi, 
karxanadan  uzaqlaşdıqca  mikroelementlərin  KK-
nın tədricən azalması müşahidə edilir. Karxana ət-
rafından götürülmüş torpaq nümunələrinin analiz-
lərindən  əldə  olunan  nəticələr  əsasında  mikroele-
mentlərin  KK-nın  aşağıdakı  azalma  sıraları  tərtib 
edilmişdir:  
Gədəbəydə: 
Tb
61,0
>Ag
35,0
>Cd
26
>Mo
5,0
>V
3,0
>Ba
2,0
>Co
0,5
>Sr
0,2
>
Y,Fe
0,1
>Zr
0,06 
>Rb
0,03
  
 
Sıralardan aydın nəzərə çarpan odur ki, tədqiqat 
ərazisində  Tb
61,0
,  Pd
40,00
,  Ag
35,0
,  Cd
26,0
,  Sn
12 
kimi 
mikroelementlərə daha çox təsadüf edilir. Bu mik-
roelementlərlə yanaşı, ərazidə Mo
5,0
, V
3,0 
və Ba
2,0
-
un da izafiliyi müşahidə olunur. 
Nəticə.  1.  Tədqiqat  nəticəsində  əldə  edilmiş 
materiallardan Daşkəsən və Gədəbəy rayonları əra-
zisində  olan  texnogen  landşaftların  rekultivasiya-
sında istifadə etmək olar. 
2. 
Texnogen landşaftlarda mədən tullantıları-
nın laboratoriya analizindən müəyyən olunmuşdur 
ki, süxur nümunələrin tərkibində toksik mikroele-
mentlərin miqdarı  normadan çox, faydalı mikroe-
lementlərin miqdarı isə normadan azdır. 
3.  Tədqiqat  regionunun  texnogen  geosistem-
lərinin bərpası üçün səthin relyefindən, tullantı sü-
xurlarının  qranulometrik  və  kimyəvi  tərkibindən 
asılı olaraq gübrələrdən istifadə və sahəyə münbit 
torpaq qatı verməklə ərazidə meliorasiya tədbirləri 
həyata  keçirilməlidir.  Belə  ki,  rekultivasiya  olun-
muş yerlərə (texniki mərhələdə) bioloji mənimsə-
məni  sürətləndirmək  üçün  sahələrə  makro  (NPK) 
və  mikro  elementlər  (dəmir,  mis,  kobalt,  nikel, 
manqal və s.),  eləcə də üzvi gübrələr (peyin, quş 
südü, at peyini, torf və s.) verilir. Bu mərhələ başa 
çatdıqdan  sonra  rekultivasiya  olunmuş  yerlərdən 
bioloji rekultivasiya mərhələsi həyata keçirilir. Bu 
mərhələdə  aqrotexniki  təmrinlər  (şumlama,  arat, 
kultivasiya) aparılır və taxıl, yem, tərəvəz və çoxil-
lik əkmələr qurupuna aid olan bitkilər səpilir. Aq-
rotexniki  aqronomik  tədbirlər  zonal  qaydada  hə-
yata keçirilir.  
ƏDƏBIYYAT 
1. 
Əlizadə  E.K.,  Rüstəmov  Q.İ.,  Kərimova  E.C. 
Abşeron  yarımadasının  müasir  landşaftlarının  ekogeo-
kimyəvi xüsusiyyətləri. Bakı. 2015, 245s. 
2. 
Məmmədov  Q.Ş  Azərbaycan  torpaqlarının 
ekoloji qiymətləndirilməsi. Bakı. "Elm",1998. 280 s. 
3. 
Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. Ekologiya  və 
ətraf mühit. Bakı."Elm", 2004. 504 s. 

---

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) 
70                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 
 
4. 
Rüstəmov  Q.İ.,  Sultanov  E.S.,  Rüstəmova 
A.M. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacı landşaftlarının 
geokimyəvi  şəraitinin  ekoloji  qiymətləndirilməsi. 
AMEA-nın “Xəbərlər”-i, Yer elmləri, N2, 2012. 
5. 
Şəkuri  B.Q.  Kiçik  Qafqaz  torpaqlarının  bio-
geokimyəvi xassələri. Bakı, Azərnəşr, 1986 s.72. 
6. 
Сорокина  Е. П. Картографирование  техно-
генных аномалий в целях геохимической оценки ур-
банизированных  территорий.  Вопросы  географии. 
сб. 120. Изд. "Мысль", Москва, 1983.  
7. 
Свет Ю. Е., Смирнова П. С. Геохимические 
принципы выявления зон воздействия промышлен-
ных выбросов в городских агломерациях. Вопросы 
географии 120. Изд. "Мысль", Москва, 1983. 
8. 
Перельман  А.И.  Геохимия.  Москва,  1989, 
528 с. 
 
ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ГЕОХИМИЧЕСКИЕ 
ХАРАКТЕРИСТИКИ ТЕХНОГЕННЫХ 
ЛАНДШАФТНЫХ СИСТЕМАХ НА СЕВЕРО-
ВОСТОЧНОМ СКЛОНЕ МАЛОГО КАВКАЗА 
(НА ПРИМЕРЕ ДАШКЕСАНСКОГО И 
ГЕДЕБЕКСКОГО  РАЙОНОВ) 
З.И.Эюбова  
Изучены  природные и  техногенные ландшафты 
на северо-восточном склоне Малого Кавказа на при-
мере Дашкесанского и Гедебакского районов. Были 
проведены  анализыобразцов  взяты  из  почв,  вод, 
растений и горных пород. В статье проанализирова-
ны  типичные  особенности  области  исследований. 
Было определено количество химических элементов 
в составе образцов, результаты сравнили с количес-
твом  совпадающих  элементов  на  региональном 
фоне. В обоих районах в составе отходов добычи ла-
бораторному  анализу  токсичные  микроэлементы 
увеличились,  полезные    микроэлементы  уменьши-
лись. Для того, чтобы предотвратить напряженную 
экологическую обстановку, были выдвинуты  пред-
ложения. 
 
ENVİRONMENTAL AND GEOCHEMİCAL 
CHARACTERİSTİCS OF TECHNOGENİC 
LANDSCAPE SYSTEMS İN THE NORTH-
EASTERN SLOPE OF THE LESSER CAUCASUS 
(ON THE PATTERN OF DASHKASAN AND 
GADABAY DISTRICTS) 
Z.I.Eyyubova 
The natural and technogenic landscapes in the north-
eastern  slope  of  the  Lesser  Caucasus  on  the  pattern  of 
Dashkasan and Gadabay district have been studied. The 
analyzes  taken  from  the  soil,  water,  plants,  rocks.  The 
amount of chemical elements in the composition of sam-
ples  were  determined,  the  results  were  compared  with 
the amount of matching elements in the regional back-
ground.  Were  carried  out  the  amount  of  chemical  ele-
ments in the composition of samples were determined. 
The results were compared with the amount of appropri-
ate elements in the regional background. The toxic mic-
roelements  in  the  compostion  of  master  of  laboratory 
analysis increase and useful microelements decrease in 
both regions. In order to prevent the tension ecological 
situation some proposals were offered. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---