Coğrafiya və təbii resurslar, №2, 2017 (6)
Yüklə 5,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TOPONİMİKA © Ş.A.Həmzəyev QOBUSTAN İNZIBATİ RAYONUNUN PİR ADLARI Ş.A.Həmzəyev
- Şəkil. Qobustan inzibati rayonuda pirlər
Coğrafiya və təbii resurslar, №2, 2017 (6) AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 69 TOPONİMİKA © Ş.A.Həmzəyev QOBUSTAN İNZIBATİ RAYONUNUN PİR ADLARI Ş.A.Həmzəyev AMEA akad. H.Ə.Əliyev ad. Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr. 115 Qobustan inzibati ərazisinin toponimlərinə daxil olan pirlər özündə tariximizin müəyyən pil- lələrini əks etdirir. Bu tarixi pillələr zərdüştlük, atəşpərəstlik və orta əsr tarixi dövrlərini əhatə edir. Yerli əhali arasında pirlərin yerləşdiyi məkanın sınaqdan çıxmış müalicəvi əhəmiyyətinin qədim- liyinə baxmayaraq, indi də ziyarət yerləri kimi özünü göstərməkdədir. Məqalədə müxtəlif mənbə- lərdən istifadə etməklə tarixi qaynaqlar sistemli şəkildə əhatə olunmuşdur. Pir adlarının mənşəyi tarix və məkan baxımından araşdırılmışdır. Toponimik tədqiqat baxımından pirlərin öyrənilməsi xü- susi əhəmiyyət kəsb edir. Giriş. Qobustan inzibati ərazisində yerləşən pirlər tarixi-coğrafi baxımdan diqqətəlayiq tədqi- qat mövzularından biridir. Bu pirlərin toponimik, tarixi-coğrafi nöqteyi-nəzərdən öyrənilməsi və təb- liq edilməsi istər milli mədəniyyətimizin müxtəlif aspektlərinin perspektiv inkişafına, istərsə də turiz- min inkişafına təkan verən amillərdən ola bilər. Qobustanda ziyarətgah xarakterli elə pirlər vardır ki, əcnəbi ölkələrdən (ərəb ölkələrindən, hətta Ya- poniyadan) gələn turistlər bu pirlərə maraq göstə- rirlər. Əgər tarixin qədim qatlarına söykənən bu pirlər lazımi şəkildə təbliğ olunar, onların tədqiqi dərindən araşdırılarsa, əhəmiyyətli nəticələrə nail olmaq olar. Qobustanın qədim qayaüstü təsvirlərinin sonra- kı tarixi dövrlərdə ilahi qüvvə tərəfindən yaradıldı- ğını güman edən insanlar bu yerlərdə pirlərin ya- ranmasını, qayalarda mehrabların yonulmasını, qa- zılmış ayaq izlərinin müqəddəslərin ayaq izləri sa- yılmasını, dini təsəvvürlərin yaranmasını ilahiləş- dirərək müxtəlif inancların formalaşmasına səbəb olmuşlar. Ümumiyyətlə, Qobustanda ziyarətgah kimi qə- bul edilən pirlər çoxdur. Bu sıradan sayılan bütpə- rəstlik və atəşpərəstlik dövrlərinin priləri, demək olar ki, tamam yaddan çıxmışdır. Bununla belə, qayalar üzərində bu günə gəlib çatmış göy cisimlərinin qədim təsvirlərinin çoxu- nun totemizmlə əlaqəli olması, Kənizə, Şonqar, Turaqay, Kərgəz, Cingir baba kimi müəyyən eti- qadlarla bağlı dağ adlarının saxlanılması bu ərazidə vaxtilə pirlər şəbəkəsinin çoxluğunu göstərir. İsak Cəfərzadənin yazılarında adları çəkilən “Cingir baba”, “Sarı baba”, “Huri qızlar”, “Şıxlı qaya” kimi müsəlmançılıqdan qabaqkı dövrlərin dini görüşlərinə uyğun gələn pirlər artıq yaddan çıxmaq üzrədir [3, səh. 110]. Bütün bunları nəzərə alsaq, görərik ki, Qobus- tan pirlərinin çoxu İslama deyil, qədim atəşpərəst- liyə, ilkin təkallahlılıqdan doğan, qədim muğlar nəslinə məxsus atəşpərəstliyə, zərdüştlüyə bağla- nan dini ocaqlar, pirlər olmuşdur. Məsələn, F.A.Deminski öz yazılarında qeyd etdiyi kimi, Diri Baba türbəsində persilər tez-tez moizələr oxuyar- mışlar. Təbii ki, persilərin qaynaqları birbaşa zər- düştlüyə bağlanan qaynaqlardır [10]. Pirlərdə inşa edilmiş türbələr, günbəzlər orta əsrlər dövründə tikilsələr də, onların qaynaqları çox-çox qədimlərə şamil olunmalı və yenidən təd- qiq edilməlidir. Sovet ideologiyası İslamla atəşpərəstlik arasın- da ayrılıq səddi çəkməklə bizi tarixi qədimliyimiz- dən uzaqlaşdırmışdı. Bütün bunlara aydınlıq gə- tirmək üçün Qobustan pirləri haqqında müəyyən bilgilərə sahib olaq [3]. Diri Baba piri (Qobustan qəsəbəsi) − YUNESKO-nun maddi mədəniyyət abidələrindən ən qədimi, Azərbaycan xalqının mifik və dini gö- rüşlərini təcəssüm etdirən (inanc yerləri), uzaq keç- mişimizdən bugünümüzədək şahidlik edən yadi- garlardandır. Mərəzənin şərq tərəfində, Ala dağın ətəyində, qayalar arasında möhtəşəm bir mədəniy- yət abidəsi və ağır övliya pirlərindən biridir. F.A.Deminski, Dorin, E.Çələbi və başqa tədqiqat- çılar Diri Baba piri haqqında maraqlı fikirlər söy- ləmişlər. Yerli əhali, ziyalıların mülahizələrinə gö- rə, Şirvanşah İbrahimin əzançısı gözlənilmədən qeyb olduğuna görə pirə Diri Baba adını vermişlər. Təbii ki, bu bir rəvayətdir. Sadəcə, 1401-ci ildə Şir- vanşah İbrahim burada məqbərə tikdirdiyi üçün belə bir rəvayət yaranmış və onun tarixi izi orta əsr- lərə gedib çıxır. Ancaq Diri Baba pirinin ətrafında aşkar edilmiş arxeoloji materiallar bu yerin qədim- liyindən və ziyarətgah yeri olmasından xəbər verir. “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında da bu yer ruhlar, müqəddəslər yatan yer kimi işıqlandırılır və bu da Coğrafiya və təbii resurslar, №2, 2017 (6) 70 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti dediklərimizi bir daha təsdiq edir [8, səh. 20]. Uzun müddət Şamaxı ilə bağlı tədqiqatlar aparmış me- mar, akademik A.Salamzdə 1948-ci ildə yazmış ol- duğu “Şamaxı” tarixi əsərində daha təfərüfatlı mə- lumatlar verir. Əsərin səhifələrində Diri Baba məqbərəsinin 1948-ci ildə çəkilmiş şəkli və məqbərə haqqında məlumat verilir [1]. Qeyd edilir ki, Diri Baba tür- bəsi bir şəxs üçün deyil, müqəddəslər üçün tikil- mişdir. Yüksək memarlıq cizgiləri bunları bir daha təsdiq edir. Alim öz tədiqatlarında 1633, 1636- 1639-cu illərdə Adam Olearinin, E.A.Poxomovun əsərlərində əksini tapmış şəkillərə əsaslanır. Əsər- də verilən şəkillərə əsasən, demək olar ki, 1963-cü ildə Misir prezidenti C.Əbdülnasir Azərbaycanda olarkən Diri Baba pirinin bərpa edilməsi təşəbbü- sünü irəli sürmüşdür. 1963-cu ilə Diri Baba türbəsi bərpa edilərkən erməni bərpaçıları tərəfindən büs- bütün saxtalaşdırılmışdır. Belə ki, abidəyə üzlük çəkilməklə əsas ornamentləri ört-basdır edilmişdir. Türbə sözünün - 1-ci mənası məzar, qəbir, 2-ci mənası dinə görə müqəddəs sayılan yerlərdən gö- türülən torpaq deməkdir [5]. Diri Baba türbəsinin tikilmə səbəbini məhz 2-ci mənada qəbul etmək da- ha düzgün olardı. Yəni müqəddəs yer, bu da “Dədə Qorqud” dastanında göstərilən ruhlar olan yerə (ər- quru yatan) uyğun gəlir. Fikrimizi daha aydın ifadə etmək üçün “Qurbani” dastanına istinad edək [8]. Qurbani deyir: “Vətənin Diridi, kəndim Qara- dağ, Qaradağdan Qarabağa gedirəm” [2]. 1) Dir-(i) gec, vaxtı keçmiş, qədim. 2) Diri – qədim zaman, çoxdankı, qədimki [7]. Dastandakı sətiraltı ifadələr təsdiq edir ki, diri sözü canlı adam mənasında deyil, qədimlik məna- sında işlədilir. Deməli, Diri Baba piri qədim, mü- qəddəs ziyarət məkanı, ocaq, pir kimi qəbul olun- malıdır. Belə bir məqbərənin başqa bir oxşarı da Meksikadadır. Dastanda işarə olunan Qaradağ isə məhz qədim Xanəgahı ilə məşhur olan, qədim ziya- rət ocağı Sofi Novruzdur, onun ətrafındakı Qara- dağa bağlanır. Bu baxımdan Mərəzə 3-cü mənanı özündə tapmaqla, Deminski və Dorinin yazdıqları Piri Məzrə vəhdətində Diri Babaya, persilərin, əs- lində, qədim parsilərin (zahid, abid, dərvişlərin oturduğu yer) oturduqları yerə bağlanır [6]. Şaiblər və Qaiblər piri (dağı) - Qobustan rayo- nununda, Ceyrankeçməz kəndindən şərq tərəfdə yerləşən dağın adıdır. Xalq arasında yayılmış rəva- yətə görə, guya Qurbançı kəndindən qərb tərəfdə yerləşən Şərgah (Şəhərgah) xarabalığı vaxtilə şəhər olmuşdur. Bu şəhərin müdafiə edilməsində Şaib və Qaib adlı qardaşlar igidliklə döyüşərək həlak ol- muşlar. Keçmişdə, adətə görə, xalq döyüş zamanı həlak olmuş öz igid övladlarını yüksək dağların zir- vəsində dəfn edərmiş. Ona görə də iki qoşa dağ zir- vələrinin birində Qaibi, digər zirvədə isə Şaibi dəfn etmişlər. Həmin dağların zirvəsi indi də xalqın zi- yarət etdiyi müqəddəs yer sayılır. Ümumiyyətlə, xalq arasında yayılmış rəvayət- lərə görə, qoşa zirvələr Qaib və Şaibin adlarını da- şıyır [9]. Şəkil. Qobustan inzibati rayonuda pirlər Yüklə 5,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|