CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
135
onu həbsdən azad edəsiniz” (9 may 1932).
Yeri gəlmişkən qeyd edək
ki, bu məzmunda bir məktubu da Məmmədtağı Dadaşov yazmışdı.
Həmin məktubla tanış olan təhlükəsizlik orqanlarının rəhbərləri ona
rədd cavabı vermişdir.
Uzun illər keçdikdən sonra Azərbaycan SSR prokurorluğu
tərəfindən 1990-cı il iyulun 18-də Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinə
göndərilmiş nəzarət qaydası ilə protestdə göstərilir ki, Azərbaycan
DSİ-nin Məhkəmə Kollegiyasının 20 mart 1932-ci il və Zaqafqaziya
DSİ Məhkəmə Kollegiyasının 21 iyul 1932-ci il tarixli qərarları əsassız
olduğundan ləğv edilməlidir.
Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin cinayət işləri üzrə Məhkəmə
Kollegiyası 14 avqust 1990-cı il tarixli qərarında bildirirdi ki,
Azərbaycan DSİ-nin Məhkəmə Kollegiyasının 1932-ci il martın
20-də və Zaqafqaziya DSİ-nin Məhkəmə Kollegiyasının 1932-ci il
iyulun 21-də Dadaşov Məmmədtağı Teymur oğlu haqqında çıxardığı
qərarlar ləğv edilsin. Onun əməlində cinayət tərkibi olmadığına görə
işin icraatına xitam verilsin.
Çox təəssüf ki, M.Dadaşov nə bəraət
aldığını, nə də Azərbaycanın başı üzərində dalğalanan üçrəngli milli
bayrağımızı gördü.
IV.4. Eyni gündə oxunmuş üç hökm
1932-ci il aprel ayının 27-də ƏMT-nin əməkdaşlarından 3 nəfər
barəsində həbsetmə və evində axtarış aparma orderi imzalandı.
Aprelin 27-28-də keçirilən axtarış zamanı onlardan istintaqın nəzər-
diqqətini cəlb edə biləcək (şəxsi sənədləri istisna olunmaqla) əşya və
sənəd tapılmadı.
Haqqında bəhs etdiyimiz bu 3 nəfər AXC dövründə ƏMT-nin
əməkdaşları – 1888-ci ildə Bakı şəhərində doğulmuş, milliyyətcə
türk Sadıqov
Mirzəbaba Kəlbəli oğlu, 1888-ci ildə Bakı şəhərində
doğulmuş, milliyyətcə türk Rzayev Məmmədibrahim Məmmədqasım
oğlu, 1895-ci ildə Bakı şəhərində doğulmuş, milliyyətcə türk olan
Hüseynov Hüseynqulu Nurməmməd oğludur. Onların Azərbaycan
DSİ-nin təcridxanasına gətirilməsinə səbəb 1919-1920-ci illərdə
ƏMT-də agent işləmələri olmuşdur.
CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
136
Dindirmə protokollarından aydın olur ki, bu üç nəfər həmin
təşkilatın agenti olarkən bolşeviklərlə mübarizə aparmış və guya
fəhlələri incitmişlər. Nə qədər məntiqsiz
mühakimə olsa da Azərbaycan
DSİ-nin çekist ruhlu müstəntiqləri buna hüquqi don geydirmək istəmiş
və müstəqil bir dövlətin onun məhvinə hazırlaşanlarla mübarizəsində
cinayət elementləri axtarıb tapmağa çalışmışlar. Ona görə də istər şahid
dindirmələri, istərsə də mühakimə olunanlardan alınan ifadələr zamanı
müstəntiqlərin verdiyi suallar, yalnız bir məqsədə - onların məhvinə
yönəldilmişdi. Bunu açıq aydın hiss edən “müttəhimlər” verdikləri
ifadələrlə (cavablarla), təbii ki, həm də müdafiə olunurdular.
1932-ci il mayın 11-də Rzayev Məmmədibrahim Məmmədqasım
oğlu verdiyi ifadəsində bildirirdi ki,
Əksinqilabla Mübarizə
Təşkilatına 1919-cu il iyulun 20-də daxil olmuşam və 1920-ci il
martın 6-na qədər orada işləmişəm. Məni 15, 16, 22 və 25 nömrəli
körpülərdə agent işləməyə təyin etmişdilər. Əks-kəşfiyyatda
xidmət etdiyim dövr ərzində üzərimə aşağıdakı vəzifələr
qoyulmuşdu:
1. Bakı şəhərinin göstərilən körpülərində Petrovkadan
gündəlik gələn sərnişin gəmilərinin sərnişinlərindən bütün
poçt korrespondensiyasını – məktubları almaq. Bu belə olurdu:
gəmilərin gəlməsi anına yaxın hər bir körpüdə müxtəlif vaxtlarda
gəmiyə çıxaraq sərnişinlərə məktubları təhvil vermələrini
elan edirdim ki, əgər kim məktubu təhvil verməsə və gömrük
axtarışında aşkar edilsə, onda sərnişin üçün xoşagəlməz hal baş
verə bilər. Hər gəmidən 30 məktub, gün ərzində gəmilərdən orta
hesabla 70 məktub yığılırdı. Məktublar əks-kəşfiyyatın Senzura
şöbəsinə aparılırdı, orada onlar açılıb oxunurdu. Əgər məktub
məzmununa görə qaytarıla bilərdisə, onda sərnişin məktubu
geri alırdı. “Müsavat” hökuməti əleyhinə olan məktublar isə
qaytarılmırdı.
2. Mən şübhəli şəxsləri həbs etməli idim, lakin əks-kəşfiyyatda
işlədiyim müddət ərzində heç kəsi həbs etməmişəm.
Bununla da mənim əks-kəşfiyyatdakı işim tamamlanırdı.
Körpülərdə mən hər gün səhər saat 7-dən axşam saat 7-8-ə
kimi işləyirdim.
CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
137
Əks-kəşfiyyatın, yəni Bakı şəhəri Naberejni küşəsindəki Baş
İdarənin işinə gəldikdə isə onu deməliyəm ki, əks-kəşfiyyat bütün
inqilabi təşkilatlarla, eləcə də bolşeviklərlə mübarizə aparırdı.”
Sadıqov Mirzəbaba Kəlbəli oğlu 1932-ci il iyulun 5-də verdiyi
ifadəsində üzərinə düşən vəzifəni belə xarakterizə edirdi:
“Müsavat
əks-kəşfiyyatına hazırda Tərtərdə işləyən qohumum Məmmədəli
Fətəliyevin məsləhəti ilə 1919-cu ildə daxil olmuşam. Məni
kiçik agent vəzifəsinə təyin etdilər. Mənim vəzifəmə sərnişin
gəmilərinin qəbul edilməsi, sənədlərin yoxlanılması, qaçaqmalın
müsadirə edilməsi, məktubların alınması, şübhəli şəxslərin
saxlanılması və s. daxil idi. Mən baş agent Mahmudov Əlağaya
tabe idim. Əks-kəşfiyyatçılardan Rzayev Məmmədibrahim
Məmmədqasım oğlu, Hüseynov Hüseynqulu Nurməmməd oğlu
və başqaları ilə işləyirdim. İşlədiyim müddətdə yalnız qaçaqmalı
olan bir nəfəri tutmuşam. Başqa heç kimi tutmamışam.
“Müsavat” əks-kəşfiyyatı 1919-1920-ci illərdə bolşeviklərə qarşı
mübarizə aparırdı, ancaq bolşeviklərdən kimi həbs etdiklərini
xatırlamıram. Əks-kəşfiyyatda döyülmək faktlarının şahidi
olmamışam və heç kimdən də bu haqda eşitməmişəm.”
145
Hüseynov Hüseynqulu Nurməmməd oğlu isə bu məsələyə
münasibətini 1932-ci il mayın 14-də verdiyi ifadəsində belə açıqlayırdı:
“Mənim atamın 1915-ci ildə Bakı şəhərində bərbərxanası var idi.
Sonralar o, ticarətlə məşğul olmuşdur. Eyni zamanda mülk sahibi
idi. Bakı şəhərində üçmərtəbəli daş evi vardı. Atamın vəfatından
sonra bütün bunlar onun ailəsinə miras qalmışdı. Şəxsən mən
evin 1/8 hissəsinin sahibiyəm. Evdə 3 kirayənişin var. Evin
illik gəliri 900 rubldur. Biz Bakı maliyyə şöbəsinə vergi veririk.
1920-ci il yanvarın 8-də mən xidmət sahəsi axtarmaq məqsədilə
“Müsavat” əks-kəşfiyyatının rəisinə ərizə verdim və yanvarın 10-
da əks-kəşfiyyatın agenti təyin edildim, bu vəzifədə 1920-ci il
martın 6-na kimi, cəmi 1 ay 26 gün işlədim.
“Müsavat” əks-kəşfiyyatında xidmət etdiyim dövrdə mənə bu
təşkilatın fəaliyyəti haqqında aşağıdakılar məlumdur:
“Müsavat” hökuməti “müsavat” əks-kəşfiyyatını 1919-
145 DTX-nin arxivi, Sadıqov Mirzəbabanın
istintaq qovluğu, № PR-39509.
