D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

51
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
QƏDİM MİSİR GELİOPOL MƏTNİNDƏ
MİFİK DÜNYA MODELİ
XAOS
ATUM-RA (GÜNƏŞ)
B
B
İ
İ
R
R
İ
İ
K
K
İ
İ
(QADINLAR):
Nut-Göy, Tefnut – su
İ
İ
K
K
İ
İ
(KİŞİLƏR):
Heb-Yer, Şu-hava
NUT-
GÖY
HEB-
YER
TEF-
NUT-
SU
Ş
U-
HAVA
DÖRD
O
SI
R
İS
(T
əb
iə
tin
ya
ra
dı
cı
sı)
İS
İD
A
(M
əh
su
ld
ar
lıq
,s
u
və
kü
lə
k
all
ah
ı)
SE
T
(S
əh
ra
və
ya
d
öl
kə
lə
rin
hi
m
ay
əd
ar
ı)
N
EF
TI
D
(E
vl
ər
in
hi
m
ay
əç
is
i)
KİŞİ
QADIN
KİŞİ
 
QADIN
 
1
1
+
+
2
2
+
+
2
2
+
+
4
4
=
=
9
9
 
Sxem-1

---

52
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Söylənənləri əsaslandırmaq üçün qədim Misir geliopol varian-
tındakı  «Doqquz  böyük  allah»la  şərtlənən  mifik  dünya  modelini 
yada salaq: 
Vahid (Atum-Ra) bir cütü - ikini (Şu və Tefnutu), onlar da başqa 
cütü - ikini (Heb və Nutu), bu cütlər birləşib dördü (Osiris, İsida, 
Set və Neftid) yaradırlar - hamısının bütövləşməsidən doqquz alı-
nır. Mifdə dünya rəqəmlərin növbələşməsi, daha doğrusu, bir-biri ilə 
bağlanaraq artması nəticəsində formalaşır. 
Sakrallaşan rəqəmlərin sxemini qursaq (Bax: sxem-1), görərik ki, 
misirlilərin mifik təsəvvüründə dünya 1, 2, 4 və 9-un magik gücünün 
hesabına meydana gəlir: 
1 + (2 + 2) + 4 = 9. 
Əski oğuz-türk mifologiyasında bu üsulla yaranan başqa say sis-
temində dünyanın  daha dolğun, mükəmməl və tam modelinə rast 
gəlirik: Vahid  başqa biri (Oğuzu) dünyaya gətirir, ondan iki üçlük 
(toplusu altı edir) doğulur. Birinci üçlük barədə mətndə deyilir ki, 
göydən şüa düşür. Oğuz görür ki, Günəşdən işıqlı, Aydan parlaq işı-
ğın arasında gözəl bir qız oturmuşdur. Başı qızıl qütb ulduzlu bu qız-
dan onun üç oğlu olur: Gün, Ay və Ulduz. Üç qardaşın nəsli sonralar 
Bozoxlar – pozuxlar adı ilə tanınır. İkinci üçlüklə bağlı mifdə göstə-
rilir ki, Oğuz göl ortasında bir ağac görür. Ağacın oyuğunda gözəl 
bir qız oturmuşdu. Gözləri göydən də göy, saçları dalğa kimi, dişləri 
inci tək olan bu qızdan da Oğuzun üç oğlu dünyaya gəlir: Göy, Dağ, 
Dəniz. Bu üç qardaşdan törəyən nəsillər isə Üçoxlar adını daşıyır. 
Azərbaycan türklərinin soy kökündə həm Bozox, həm də Üçox tay-
faları iştirak edir. Altılardan isə altı dördlük meydana gəlir: 
BOZOXLAR (pozuxlar). Oğuzun kosmosdan gələn qadından do-
ğulan 3 oğlunun hərəsinin 4 oğlu dünyaya gəlir. 12 nəvədən törəyən 
nəsillər oğuz türklərinin sağ qanadı hesab edilir. Ona görə Bozoxlar 
adlanırlar ki, Oğuzun üç oğlu - Gün xan, Ay xan və Ulduz xan atala-
rının tapşırığı ilə dünyanı gəzib qeyri-adi varlıq axtararkən bir qızıl 
yay tapırlar. Onu üçü öz arasında bölməli idi. Lakin atalarının və-

---

53
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
siyyətinə görə qızıl yayı pozulmamış saxlayırlar. Vərəsəliyə əsasən 
bu yay üç qardaşın törəmələrinə çatırdı. Üç yerə bölünüb pozulması 
yayı gərəksiz bir əşyaya çevirir, magik gücünü - ox atmaq funksiya-
sını əlindən alırdı. O səbəbə də 3 oğlun və 4 nəvənin ardıcılları sim-
volik şəkildə özlərini yayın üç parçası – pozuğu sayırdılar. Və qızıl 
yay kimi bütövlüklərini – birlikdə olmalarını nümayiş etdirirdilər. 
Bozoxlar öz aralarında dörd olmaqla üç qrupdan ibarət idilər: 
Birinci dördlük Gün xanın övladlarıdır: Kayı, Bayat, Alkaravlı 
(Alka-evli), Qara Avul (Qara-evli); 
İkinci  dördlük  Ay  xanın  övladlarıdır:  Yazır,  Dogər,  Dodurğa 
(Durdurqa), Yaparlı (Cayurlu); 
Üçüncü dördlük Ulduz xanın övladlarıdır: Avşar (Əfşar), Kızık, 
Bəgdili, Karkın (Bayat, Əfşar, Bəgdili sonralar əsasən Azərbaycan 
türklərinin içərisində ərimişdir);  
ÜÇOXLAR - Oğuzun Yer qızından (onu su və ağacla əlaqələn-
dirirlər) doğulan oğlanları Göy xan, Dağ xan və Dəniz xanın dünya 
səyahətində tapdıqları üç qızıl oxu bildirir. Oğuzların sol qanadı da 
12-dir, eyni ilə 3-ün 4-ə nisbəti ilə artıb çoxalır: 
Dördüncü  dördlük  Göy  xanın  övladlarıdır:  Bayındur,  Beçenə 
(Peçeneq), Çavuldur, Çəpəni; 
Beşinci dördlük Dağ xanın övladlarıdır: Salur, Eymur, Alayurt-
lu, Ürəgür; 
Altıncı dördlük Dəniz xanın övladlarıdır: İqdır, Bəgdüz, Yıva, 
Kınık. Bu boylardan Bayındur, Beçənə, Çavuldur, Salur, Alayurtlu, 
Bəgdüz Azərbaycan türklərini formalaşdıran tayfalardandır. 
Qədim oğuzların Bayındur, Salur və Əfşar soyu Azərbaycan ta-
rixinin müxtəlif dönəmlərində ictimai-siyasi hadisələrdə, Bayat isə 
türklərin mədəni həyatında böyük rol oynamışdır. Beləcə kainatın 
oğuz-türk mifik modelində dünyanın və oğuz cəmiyyətinin forma-
laşmasının başlanğıc mərhələsində 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 12, 24 və 33 
sayları  iştirak  edir;  hər  biri  dünyaqurmada  daşıdığı  müəyyən  rola 
görə digərindən seçilib sakrallaşır. Başqa primitiv mifoloji sistem-

---