D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

125
yət qarşısında qalan    qəlbini ziyafətdəkilərə oxudurdu.
Onun  əymə  və  qövsi  qaşları  tez-tez  qalxır,  alnının  biri    digəri 
üzərindəki qırışıqları da  kaman şəklini alaraq; qəhrəmanın intiqam 
hissləri bəslədiyini andırırdı, bütün çətinlikləri su kimi içən qəhrə-
man indi hər bir hərəkətlə böyük çətinliklərə təsadüf etdiyini anla-
dırdı” [3,34].
“Dumanlı Təbriz” əsərinin dili,üslubu bədiilik baxımından ma-
raqlı  nümunələrlə zəngindir. Ədib ayrı-ayrı surətlərin daxili aləmini 
göstərmək üçün   maraqlı bədii priyomlar seçir. İnqilaba mənfi mü-
nasibət  bəsləyən  tacir,  rühani,    mülkədar  və  burjuaziya  nümayən-
dələrinin siması əsərdə onların öz sözləri ilə ifşa   edilir.
“Hərgah torpaq bizimdirsə, mən çox yaxşı tanıyıram. Bizdən heç 
bir  şey  çıxmaz.  Verək  urusa,  ingilisə,  qurtarsın  getsin.Yoxsa  belə 
getsə torpaq və mülk saxlamaq da mümkün olmayacaq”. 
“Allah  özü  cəzasını  verəcək.  Nəyimə  lazımdır  məşrutə?  Bir 
şey ki, Quranda  da yoxdur…kimin nəyinə lazımdır” [3,18]. Belə-
liklə, tacir, mülkədar və din xadiminin söylədiyi bu sözlər onların 
vətənpərvərlik, milli qürur hissindən məhrum olduğunu,cılız təbiə-
tini açıb göstərir.
Yazıçı  surətin  daxili  aləmini  açmaq  üçün  bənzətmələrdən  də 
bacarıqla  istifadə  edir. Tacir  Məşədi  Kazım  ağanın  anbarı  möhür-
lənən zaman onun     keçirdiyi vəziyyəti yazıçı belə təsvir edir: “Göz 
qapaqları bir-birindən güclə aralanırdı. Kirpikləri bir-birinə qarışıb 
bütün vücudu ölüşgəmiş, əndamı quru alma kimi büzüşmüş, sanki 
həyat ona bir   kərə  “Məndən ümidini kəs!” söyləmişdir” [3,200].
Əsərin bədii dili yazıçının təsvir olunan dövrə, mühitə, xalq di-
linə   münasibətini, obrazları fərdiləşdirmək üçün dialektlərdən is-
tifadə məharətini etməsini aydın görürük. İran kübarlarına məxsus 
danışıq tərzi əsərdəki bir sıra   surətlərin dilində özünü büruzə verir. 
Sərdar Rəşidin nitqini nəzərdən keçirək:
“Mərhəmət buyurubsunuz, həqiqətdə sizin təşrifiniz bizi məsud 
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

---

126
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
buyurdu. Bu gün mənim həyatımda ilk şadlıq günüdür ”.
Bu  cümlələrdəki  “Mərhəmət  buyurubsunuz”,  “təşrif”,  “məsud 
buyurdu”  kimi ifadələr İran kübarları üçün səciyyəsi olan sözlərdir. 
Sərdar Rəşid öz danışığında və məktublarında dindar bir müsəlman 
kimi qəliz fars, ərəb sözləri və tərkibləri də işlədir. 
Romanın birinci hissəsində iki tacirin söhbətində İran tacirlərinin 
inqilaba  nə  məqsədlə  qoşulduqları  da  nəzərdən  yayınmır.  Müəllif 
aşağıdakı mükalimə vasitəsilə bu məqamı qabarıq nəzərə çatdırır:
- Ağa, inqilab demirsən, buyur gəl,eyliyax da…
- Eyliyax da
Namazımı da qılacağam, orucumu da tutacağam, ticarətimi də 
eyliyacağam,  inqilabımı  da  eyləyəcağam. Amma  bəşərtəha,  bəşü-
rutəha!
-  Məhkəmə  də  gedəcəyəm,inqilabımı  da  eyləyəcağam. Amma 
bəşərtəha,   bəşürutəha!
Tarazıma, daşıma, daxalıma ki, toxundun, daha mən yoxam.
- Bərəkallah! Qəndimə, çayıma, dükanıma, arşınıma ki, toxun-
dun, daha mən   yoxam.
Tacir  psixologiyasını,  əhval-ruhiyyəsini,  inqilaba  münasibətini 
göstərmək    üçün bu mükalimələr kifayətdir. Misal gətirdiyimiz bu 
parçada həm də müəllif təbrizlilərin danışığını da təbii və inandırıcı 
vermişdir.
Ədib müəyyən bir surəti səciyyələndirmək, tipikləşdirmək, onun 
nitqini   fərdiləşdirmək, yerli koloriti artırmaq üçün məhəlli sözlər-
dən,  şivələrdən  də  bacarıqla  istifadə  etmiş,  həmiçinin  təbrizlilərin 
bəzi dialekt xüsusiyyətlərini göstərmişdir: “Belə ha,hökumətə ilişir, 
müctəhidə  ilişir,məzhəbə  ücəşir,imama  peyğəmbərə  bədəlax  atırı, 
axırda da tora düşiri” [3 , 62].
Müəllif təbrizlilərin bəzi rus sözlərini təhrif etdiklərini də nəzərə 
çarpdırır:
“Başınıza and içirəm,inanın,bunların hamısı falşivədir. Bunların 

---

127
hamısı   urusları məmləkətdə gətirməkdən ötrü idi” [3 , 6].
Romanda işlədilən bədii təsvir vasitələri də maraqlıdır. Əsərdə 
təsvir   olunan inqilabi-siyasi hadisələrlə əlaqədar həmin hadisələrin 
məzmununa uyğun olan təşbehlər işlədilir. Məsələn: “Sərçələr isti-
sinin şiddətindən budaqların kölgəsinə çəkilmiş, dumanlı Təbrizin 
ictimai və siyasi həyatı kimi mürgüləyirlər. Əyri-üyrü yollar Təbriz 
xalqının əqidəsi kimi bulanıq idi” [ 3, 222].
Bu cümlələrdə müəllif bir tərəfdən inqilabçı Təbrizin ağır vəziy-
yətini təsvir edir, digər tərəfdən, cürbəcür zümrələrə mənsub adam-
ların müxtəlif əqidələrə   malik olmasını göstərir.
Bu təsbihlərdə  bənzətmələr insan təbiətindən xarici aləmə keçir.
M.S.Ordubadi təşbehlərin təsvir edilən hadisələrə uyğun olması-
na xüsusi diqqət yetirən yazıçılardandır.Məsələn, “ Hacı Səməd xan 
əyilən başlardan düzəlmiş canlı hasarın arasından gedib həyətə gir-
di...” [4 , 85].
Yazıçı bədii təzaddan da geniş istifadə edir. Məsələn: “Qədəmlər 
irəli atılmaq istəsə də, ürəklər geriyə dönməyə məcbur idi.”,“Məncə 
o işıqlar son işıqlar, bu qaranlıq isə yeni ayaq basdığımız dünyanın 
ilk qarandığıdır” [3 , 31].
Əsərdə  hadisələrin mahiyyətini əks etdirmək üçün aforizmlər-
dən məharətlə  istifadə edilmişdir: “Həyat acı toxumlu şirin mey-
vələrə bənzəyir.” [4,26], Mahru deyir -“Bu evdə məhv olan cavanlıq 
günlərimin təziyyəsini saxlamışam” [4,58].
M.S.Ordubadi fikrin daha təsirli, aydın ifadəsi üçün bədii təkrirə 
də yeri gəldikcə müraciət edir. Nina Əbülhəsən bəyə deyir: “Mən 
sizi müəyyən bir tərəfdə görmək istəyirəm. Az qüvvətin tərəfində. 
Az bir qüvvətlə çoxlara qarşı    mübarizə aparanların tərəfində, Sət-
tarxanın tərəfində” [3,56].
Romanda peyzajın-təbiət təsvirlərinin də öz yeri var. Bu təbiət 
təsvirləri   əsərin ümumi ruhuna uyğun olub yazıçının fikir və ide-
yalarının bariz ifadəsinə çevrilir. Məsələn: “Ucən yayasından əsən 
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

---