D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya
Yüklə 2,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
- Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
222 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI əsas tutaraq, Kül-tiginin epitafiyasını (732-ci il) əsas götürərək türk yazısının (eləcə də mənəvi dəyərlərinin – M.S.) tarixini VIII əsrə aid etdilər. Talas daşlarının tarixini də V-VI yüzilliyə aid etməklə Monqolustandan Macarıstanadək uzanan böyük bir ərazidə tapılmış bütün qədim türk yazılı abidələrinə belə bir təxmini tarix qoyuldu [8.172]. Əslində isə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Türkün mədəniy- yət tarixi insanlığın tarixi qədər dərindir. Mövzudan kənara çıxmayaq, məqsədimiz Türkün vətəninə, zəngin mənəviyyatına paxıllıqla, qısqanclıqla yoğrulmuş düşmən- cəsinə münasibəti açıqlamaq idi. Ona görə lap yuxarıda qeyd et- diyimiz kimi, tədqiqat işimizlə Türkün vətəndaşlığına, vətənlə bağlı anlayışlarına, vətən mənəviyyatına güzgü tutmaq qərarına gəldik. Türk üçün Vətən nə demək idi? Vətən anlayışı onun mənəviyyatında hansı yeri tuturdu? Bu barədə görkəmli türkçü alim Ziya Göyalpın “Türkçülüyün əsasları” kitabında olduq- ca qiymətli fikirlərə rast gəlirik: “...Böyük millətlərdən hər biri mədəniyyətin xüsusi bir sahəsində birinciliyə çatmışlar. Əski yu- nanlar estetikada, romalılar hüquqda, israillilər və ərəblər dində, fransızlar ədəbiyyatda, anqlosakslar iqtisadda, almanlar mu- siqi və metafizikada (fəlsəfədə), türklər isə əxlaqda birinciliyi qazanmışdır” [2, 118]. Göründüyü kimi, vətəni [Böy 2, 118] və çoxsahəli türk əxlaqında vətən əxlaqı birinci yeri tutur. Türklərdə vətən əxlaqı çox qüvvətli olmuşdur. Hər bir türk öz “Eli” üçün həyatını və ən sevdiyi şeylərini fəda etməkdən çəkinməzdi. Çünki, “El” Göy Tanrının yer üzündəki kölgəsiydi. Türklərə görə,Göy Tanrı olduqca uğurlu olan bir eşq gecəsində bir “qızıl işıq” olaraq yerə enmiş, bu enişdən bir ağacdan “Qut- lu El”in doğulub artmasına səbəb olmuşdur. “Qutlu El” – “uğur- lu El”, “mübarək El”, “müqəddəs El” anlayışlarını verməklə 223 Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya türklərdə “El”in müqəddəsliyini bildirirdi. Millət bu kölgədən, “El”dən törəyirdi. Elin yerləşdiyi yerə “yurd” və ya ölkə deyilirdi. Türk haraya getsə əsas yurdu unut- mazdı. Çünki ata-babalarının məzarı ordaydı. Uşaqlıq çağı, ata ocağı, ana qucağı orda qalmışdı [2, 118]. Göründüyü kimi, vətəni Böyük Allahdan sonra ikinci yerdə sevmək ancaq türkə məxsus olmuşdur və türkün vətən əxlaqının birinciliyinə bir səbəb də budur. Orxon-Yenisey yazılı abidələrində vətəni sevmək, əziz tut- maq, qorumaq, gələcək nəsillərə ötürmək vətənsizlik anlayışının təsviri ilə başlayır. Belə ki, bir zamanlar türklər vətənsiz qaldılar, az qalmışdılar yox olsunlar, tarix səhnəsindən silinsinlər. Bu, I Göytürk xaqanlığının süqutunu (630) ifadə edir. Qan yaddaşında, genlərində, ürəyində böyük vətən sevgisi gəzdirən, yaşadan türk vətənsiz, elsiz qalmağın acısını, kədərini elə yandırıcı, elə yana-yaxıla təsvir edir ki, heç bir dərd bu dərd ilə müqayisə edilə bilməz! Kül Tiginin abidəsində bu barədə ya- zılır ki: “...əcdadımız Bumuk xaqan, İstəmi xaqan...türk xalqının elini, qanununu yaratmış...dörd tərəfdəki xalqı (bütün sonsuzlu- ğa qədər şimalı, cənubu, qərbi və şərqi – M.S) bütünlükdə tabe etmiş, özü eləcə həlak olmuş, ondan sonra kiçik qardaşı xaqan olmuş, oğlu da xaqan olmuş, ondan sonra kiçik qardaşı, böyük qardaşıtək olmadığından...Tabğac xalqının təhriki hiyləgər oldu- ğu üçün, cəzbedici olduğu üçün kiçik qardaşlarla böyük qardaş- ları salışdırdığı üçün, bəyləri, xalqı bir-birinin üstünə qaldırdığı üçün türk xalqı yaratdığı elini dağıtmış, xaqanın sona yetirmiş, türk bəyləri...Tabgac adı götürüb, Tabğac xaqanına tabe olmuş... Əlli il işini-gücünü vermiş...” Bütün qara (böyük – M.S,) türk xal- qı elə demiş: - Elli xalq idim, elim indi hanı? Kimə el qazanıram – deyir imiş. Xaqanlı xalq idim, xaqanım hanı? Hansı xaqana iş, güc verirəm – deyir imiş...sıtqar, ağlarmış... 224 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI Türk xalqı, ölək, nəslimizi kəsək – deyirmiş, yox olaraq ge- dirmiş...” [3.113] Abidədə daha sonra göstərilir ki, bunca dərddən sonra Tanrı- nın türk xalqına rəhmi gəlir, onu bu dərddən xilas edir: “...Üstdə türk tanrısı, türk müqəddəs yeri, suyu “Elə” demiş: - Türk xalqı yox olmasın deyə, xalq olsun deyə atam İltəris xaqanı (Kutluq Xaqan 680-692 - M.S.), anam İlbilgə xatunu tanrı təpəsində tutub yuxarı qaldırmış. Atam xaqan on yeddi igidlə sərhədi aşmış, ... xəbər eşidib şəhərdəkilər dağa qalxmış, dağdakılar enmiş, top- laşıb, yetmiş igid olmuş. Tanrı güc verdiyi üçün atam xaqanın qoşunu qurdtək imiş,... şərqə, qərbə qoşun toplamış, yüksəltmiş, hamısı yeddi yüz igid olmuş. Yeddi yüz igid olub elsizləşmiş, xaqansızlaşmış xalqı, kəniz olmuş, qul olmuş xalqı, türk qanunu- nu pozmuş xalqı əcdadlarımın qanununca təşkil etmiş, öyrətmiş. Tölis, tarduş xalqını onda təşkil etmiş, yabğu, şad onda vermiş, Tabğac xalqı yağı imiş, Qərbdə Baz xaqanın doqquz oğuz xalqı yağı imiş, qırğız, kurikan, otuz tatar, kitay, tatabı – hamısı yağı imiş. Atam xaqan bunca...qırx yeddi yol qoşun çəkmiş, iyirmi dö- yüş döyüşmüş, Tanrı yar olduğu üçün ellini elsizləşdirmiş, xaqan- lını xaqansızlaşdırmış, yağını tabe etdirmiş, dizlini çökdürmüş, yağını tabe etdirmiş, dizlini çökdürmüş, başlını səcdə etdirmiş..” [1.79]. Və bununla böyük Türk dövlətini yenidən bərpa edib, yarat- mışlar. Yuxarıdakı fikirlərdən məlum olur ki, türkün vətən əxlaqı, vətənpərvərliyi, həm dar mənada, həm də geniş mənada başa düşülür ki, əgər dar mənada, sadəcə, sözlərində, məsləhət və tövsiyələrində, müqəddəs tutduqları vətən sözü, vətən sevgisi idisə, geniş mənada isə vətən sevgisindən yoğrulan ömürləri, ya- şam tərzləri, yaşam normaları, düşüncələri, əqidələri, vətən ideal- ları, əməlləri idi. Bu hisslər o qədər güclü idi ki, onlar vətən uğ- Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|