D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azerbaycan’ın Türkçü Ziyalıları
49 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ öğretilmesi gerektiğini söylüyordu. Sıralar, tahtalar kullanıyordu. Kız çocukları okusun istiyordu. Rusların yaptığı gibi ders aralarını “zil çaldırarak” bildirdiği için “çan çaldırmakla” suçlanıyordu. Gazete çıkarmak istiyordu. Dil birliği, fikir birliği, iş birliği talep ediyordu. Bunların hepsini de “yasal yollardan” yürütmek istiyordu. Konuşma, alfabe, mezhep, coğrafya gibi gerekçelerle paramparça olmuş kardeşleri aynı alfabe altında toplamak istiyordu. Çarlık Rusya’sının kendilerine sağladığı yasal hakları kullanamayacak ve talep edemeyecek derecede cehalete saplanmış milletini aydınlanmaya, haklarını aramaya davet ediyordu. İş dünyası içerisinde Müslümanların azlığına anlam veremiyor; Türklerin bu durumdan hızlıca çıkabilmesi için çareler arıyordu. Dünyası Kırım ile sınırlı değildi Gaspıralı’nın. Bütün dünyaya ama elbette başta İstanbul olmak üzere Türk-İslam coğrafyasına ilgi duyuyordu. Ziyaretleri dahi bu ufuk genişliğini anlamamıza yeter. Moskova’da okumuştur. Batı’da ise Viyana-Almanya üzerinden Paris’e gittiğini biliyoruz ve hatta oradan Londra’ya geçtiğine dair hatıralar var. İstanbul’a belli aralıklarla geldiği ve hatta ilk gelişinde niyetinin Orduda görev almak olduğu biliniyor. Değişik sebeplerden dolayı bu niyeti gerçekleşmedi. Hem Abdülhamit döneminde hem de İttihat Terakki Hükûmeti döneminde Osmanlı idarecileri ile sıkı ilişkileri vardı. Kullandığı Türkçe dahi kafasında kurguladığı Türk dünyasının merkezinde İstanbul olduğunu göstermekteydi. Ancak Gaspıralı’nın dünyası çok daha genişti. Gün geliyor Litvanya Tatarlarını ziyaret ediyor, ardından Kazan-Tataristan yollarına düşüyor ve buralarda görüşmeler, edebiyat toplantıları yapıyor ve insanları “Birliğe” davet ediyordu. Akabinde Türkistan’a yollanıyor; Semerkant ve Taşkent havasını kokluyor; yaşadıklarını yine Tercüman vasıtasıyla bütün Türk dünyasına yayıyordu. Türkistan’dan döndükten sonra Kafkasya seyahatine çıkıyor ve Batum, Tiflis, Gence, Şamahı üzerinden Bakü’ye iniyordu. Köstence (Romanya), Rusçuk (Bulgaristan) ziyaretlerindeki amaçlarından bir tanesi de bölgede ortaya çıkan “Türk-Tatar” geçimsizliğine müdahale etmektir. Gün gelir İran Türkleri ile münasebet kurar ve nihayet Hindistan’a kadar gider. Gaspıralı Turan coğrafyasını neredeyse baştan başa dolaşmış ve buralarda hem ticari, hem fikri, hem de siyasi kişiliklerle görüşerek davasını ve ülkülerini aktarmıştır. Gaspıralı’nın Türk Birliği Ülküsünü anlamak için Tercüman Gazetesinin hikâyesini bilmek yeter aslında. 1885’te 1000 civarında olan abonelerin 300’ü Dünyası Kırım ile sınırlı değildi Gaspıralı’nın. Bütün dünyaya ama elbette başta İstanbul olmak üzere Türk-İslam coğ- rafyasına ilgi du- yuyordu. Ziyaret- leri dahi bu ufuk genişliğini anla- mamıza yeter. 50 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z Kırım’da, 300’ü İdil-Ural’da, 150’si Dağıstan’da, 50’si Sibirya’da ve 200’ü Türkistan’da idi. Ayrıca Romanya, Bulgaristan gibi ülkelerde olduğu gibi Kahire, Kaşgar ve Hindistan’da da aboneleri ve okuyucuları vardı. Tercüman bir anlamıyla Turan’ın kendisi idi. Gaspıralı Tercümanın yanında dergiler ve kitaplar da basıyordu. Gaspıralı’yı ayrıcalıklı konumuna taşıyan “Usul-i Cedit” ve Savti Metodu (fonetik yöntem) olmuştur. İlk açtığı okula sadece 9 talebe kaydedebilen ve bir sonraki dönemde bu sayı 39’a çıktı diye sevinen Gaspıralı’nın Cedit okulları o denli başarılı olacaktır ki gün gelecek sayıları 5.000’in üzerine çıkacaktır. Bu, o tarihe kadar Türk coğrafyasının görmediği bir aydınlanma hamlesidir. Sonraki yıllarda bu okullardan yetişen yüzlerce genç Türk aydınlanmasının öncüleri olacak din, fikir, edebiyat, şiir, sanat, tiyatro ve fen bilimlerinde göz kamaştırıcı eserler ortaya koyacaklardır. Lakin bu nesil Çarlık ve ardından da Sovyet Rusya’sının yöneticilerinin hışmına uğrayacak ve hemen tamamı idamlarla ve sürgünlerle yok edileceklerdir. Ölmeyenler ise mutlak ve derin bir sessizliğe gömüleceklerdir. Son nesil Ceditçiler özellikle 1930’lardaki “repressiya” ile yok edildikten sonra 1990’daki hürriyet dalgası ile bir bir yeniden hatırlanmaya ve anılmaya başlanacaktır. Cedit okullarının yaktığı Türkistan bağımsızlık ülküsü 80-100 yıl sonrasında yeniden alazlanmıştır. Azerbaycan’ın Türkçü Ziyalıları 20. yüzyıl Türk Aydınlanmasına en fazla katkı veren toplulukların başında Azerbaycan Türkleri gelmektedir. Güney ve Kuzey Azerbaycan bütün Türk Dünyasını etkileyen büyük ilim, düşünce, edebiyat ve eylem insanları yetiştirmiştir. Azerbaycanlı “ziyalıların” bir diğer özelliği de henüz Arap alfabesinin 4 kullanıldığı o dönemde dil yakınlığının da bir sonucu olarak Osmanlı aydınları ve İstanbul ile çok yakın temas ve işbirliği içerisinde olmalardır. Hepsi İstanbul’u yakından takip ediyor ve bir şekilde yolunu Türkiye’ye düşürüyordu. Bunlar arasında “ilk”lerin sahibi de çoktur. Mesela hem Ziya Gökalp (1975) hem de Yusuf Akçura (2008) Türkçülüğün tarihinde önemli bir simadan bahsederler: Mirza Fethali Ahunzade. 1850’lerde “tam mahalli Türk şivesi” ile birkaç komedi yazmıştır ki bunlar türünün ilkleridir. Sonra alfabenin ıslahı ile ilgili Türkiye’ye de gelmiş, görüşmeler yapmış ama meramına karşılık bulamamıştır. 20. yüzyıl Türk Aydınlanmasına en fazla katkı veren toplulukla- rın başında Azer- baycan Türkleri gelmektedir. Güney ve Ku- zey Azerbaycan bütün Türk Dün- yasını etkileyen büyük ilim, dü- şünce, edebiyat ve eylem insanla- rı yetiştirmiştir. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|