D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Alaş-Orda” Hareketi ve Suikaste Uğratılan Bozkır Türk Aydınlanması
- Macaristan’da Turancılık Hareketi ve Abdüllatif Efendi…
55 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ ve Muhammed Abduh’un izlerini sürer. Çok hareketli ve eylemci bir düşünürdür. Lakin nereye gittiyse aradığını bulamaz, hayal kırıklıkları yaşar. Vatanından uzaklarda, hicrette ölür. Sultan Galiyev Türkiye’de henüz yeni tanınmaya başlanmış bir başka düşünce ve eylem adamıdır. Sovyet Devrimi esnasında aktif çalışmalarda bulunur. Marksizm’in Batı toplumlarında görülen “sınıfsal çatışma” eksenli analizlerinin Doğu toplumları için açıklayıcı olamayacağını belirterek “ezen ve ezilen halklar” üzerinden analiz yapmanın daha doğru olacağını savunmuştur. Her ne kadar komünizm idealine inansa da özellikle Sovyetler içerisindeki Türk ve Müslüman halkların birleşmesi esaslı söylemleri elbette Stalin’i rahatsız etmiş ve Galiyev’in öldürülmesi ile neticelenmiştir. Ancak Galiyev Sozyalizm, Turan ve İslam kavramlarını köşe taşı yaptığı fikir yapısı ile en özgün görüşlere sahip eylem adamlarından birisi olmayı hak etmektedir. Yine 20. yüzyıl Türk aydınlanmasına Kazan, Orenburg, İstanbul, Altaylar, Batı Avrupa ve Türkiye Cumhuriyeti güzergâhından büyük hizmetleri olan ve pek fazla tanınmayan “sarıklı Türkçülerden” Halim Sabit önemli bir şahsiyettir. Kazan’da doğan ve ilk eğitimini burada “yeni usül”de alan Halim Sabit ilerleyen yıllarda İstanbul’da hem eğitim almış hem de müderrislik görevlerinde bulunmuştur. Rusça, Arapça, Farsça bilen, Sebilürreşat, İslam, Hikmet dergilerinde yazıları olan ve yeni eğitim usullerini geliştirme çabası içinde olan bir alimdir. Gökalp ile Yeni Mecmua’da çalıştı. İslam Ansiklopedisi Sekreterliği yaptı. 1943’te İstanbul’da öldü (Ülgen 1992). Bu yazının insicamı; Türk aydınlanmasında emeği geçen ve özellikle yolu bir şekilde Türkiye’ye düşmüş Turan mütefekkirlerinin hepsini anmaya elvermiyor. Yukarıda alıntı yapılan eserlerde ve başka birçok çalışmada Türk Dünyasının değişik coğrafyalarından Türkiye’ye gelen büyük değerlerden söz edilir. Henüz keşfedilmeyi bekleyen daha nicelerinin olduğu da muhakkaktır. Kuzey Türklüğü söz konusu oldu- ğunda gizli bir kahramandan da- ha söz etmek gerekir: Musa Carullah. Ömrü arayışlarla geçen; Turan ve İslam coğraf- yasında nerede bir ışık görse oraya koşup giden; İslam dün- yasının aydınla- nabilmesi için “eğitim, toplumsal hayatın düzen- lenmesi ve özel- likle kadınının cemiyetteki yerinin belirlen- mesi” konuların- da keskin gö- rüşleri olan bir aydındır. 56 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z “Alaş-Orda” Hareketi ve Suikaste Uğratılan Bozkır Türk Aydınlanması Bu çalışmada parça parça Türkistan millî bağımsızlık hareketlerine değinildi. Bu hareketleri tetikleyenlerin genellikle Ceditçilik tedrisinden geçtikleri de bilinir. Bu tedristen geçen Kırım’dan Türkistan’a birçok Türkçü aydın 20. yüzyılda yüksek bir Türklük bilinciyle dünyayı okuyorlardı. Günümüz Özbekistan’ı ise bu aydınlanma hareketlerinin en verimli bölgelerinden biri idi. Buradan yükselen sesler Türklüğü tek kimlik olarak tasavvur etmek gerektiğini, Türk ve Turan kavramlarını bölgesel adlara tercih ederek dile getiriyorlardı. Örneğin dönemin şairlerinden Elbek yazdığı “Dil” şiiri ile Türk dili şemsiyesi altında bütün Türkleri birleştirebilecek bir ufka sahip olduğunu haykırıyordu: Dil 5 Bunlu kuşum, şakıyarak gel, anlat, Kimler imiş Türk dilini satanlar? Bülbül gibi şakırdayan bu dili Utanmadan bu ülkeden atanlar? Baldan tatlı, candan aziz Türkçeni Anlamadan, horlayarak yatanlar? Bunlu kuşum, onları koy, sen şakı! Türk dilinin ünün çıkar göklere! Koy onları, onlar yoldan azsınlar El içinde boş boğazlık satsınlar. Bu dönemde Buhara, Hive, Taşkent, Semerkant, Kokand merkezli bağımsızlık hareketlerine dair eserlerin görece bolluğuna karşın adı daha az bilinen ve bugünkü Kazakistan ile Kırgızistan’ı da bir bakıma şekillendiren bir bozkır bağımsızlık hareketi daha başlatılmıştı: Alaş-Orda… Türkiye’de pek fazla bilinmese de Kazak Türkleri 1730’larda başlayan Rus iskânı ve Ruslaştırma girişimleri karşısında en fazla katledilen, sömürülen toplulukların başında gelir. Eğitim düzeyinin düşük olması ve bozkır yaşantısı nedeniyle bu acılarını dile getirebilecek bir aydın kesime uzun süre rastlanmamıştır. Kazak ve bütün Türkistan toprakları lokma lokma Ruslar tarafından yutulunca özellikle Gaspıralı izinden giden küçük bir aydın kesimin öncülüğünde Ruslaştırmaya karşı direnişler de yavaş yavaş ortaya çıkmaya başlar. Lakin Rus tezine göre Bozkır halkının modernleşmesi için Rus kültürüne ihtiyacı vardır. Ruslaştırma- Bu dönemde Bu- hara, Hive, Taş- kent, Semerkant, Kokand merkezli bağımsızlık hare- ketlerine dair eserlerin görece bolluğuna karşın adı daha az bili- nen ve bugünkü Kazakistan ile Kırgızistan’ı da bir bakıma şekillendiren bir bozkır bağımsız- lık hareketi daha başlatılmıştı: Alaş-Orda… 57 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ kolonileştirme ile “özbenliğini koruma” arzuları bir çatışmayı da kaçınılmaz kılıyordu. Yaklaşık 200 yıllık kolonileştirme sürecinden sonra 1917 Sovyet Devrimi boşluğunda Alaş Orda Hareketi kurulur. Aslında Alaş Orda Partisi’nin kökleri 1905’e kadar uzanır. Bu dönemde Alaş gayri resmi bir oluşum olarak ve daha çok bir yer altı faaliyeti şeklinde teşkilatlanır. 1917 Ekim Devrimi esnasında doğan boşluktan yararlanarak faaliyetlerini yasal zeminde yürütmeye başlarlar (Andican 2003: 53-56). Türkistan’ın bağımsızlığını savunan ilk milliyetçi partidir (Ölçelçi 2007: 50-61). Bugünkü Kırgızistan’ın bir kısmı, yine Kazakistan ve Orenburg gibi Kazak 6 topraklarından koparılıp Rusya’ya bağlanan merkezleri kapsayan Otonomi bir yönetim kurulur. Buna Türkistan’ın bozkır kısmı demek de mümkündür. Alihan Bükeyhanoğlu hükûmet başkanı olur. Lakin ömrü uzun sürmez. 1920’de toparlanan Rus orduları tıpkı Çarlık Rusya’sında olduğu gibi bu bağımsızlık-otonomi arasında bir talebi dile getiren hareketin üzerine çullanır. Aydınlar hapsedilir, sürülür, katledilir. Son nokta ise 1930’ların sonuna doğru konur ve hareket bitirilir. Bu uyanış kalkışmasının öncüleri olan sanat ve bilim adamlarının hemen tamamı katledilirler. Alaş Orda Hareketi’ni ilginç kılan bir özelliği benimsediği bayrağı ve millî marşıdır. Bayrak tamamen Türk bayrağı biçimindedir. Sadece kırmızı zemin içindeki hilal ve yıldızın rengi beyaz değil sarıdır. Millî Marşında ise “Kökümdeki atam er Türk, biz Kazak eliyiz/ Turanda hür yürüyen, biz Türk’ün eriyiz” gibi Türklük ve Turan bilinci yüksek ifadeler yer alır. Bu hareketin liderlerinden Mir Yakup Duvlatov ilk Kazakça romanı yazan aydındır aynı zamanda. “Oyan Kazak” şiiri o dönemde millî marş gibi bütün halkın dilindeydi. Duvlatov İsmail Gaspıralı’nın Tercüman gazetesinde Kazaklara yerleşik hayata geçip tarımla uğraşmalarını tavsiye ettiği makalesini de yayınlar. Kazak aydınlanmasının başlangıcında da Gaspıralı’nın Cedit ışıklarını görürüz… Macaristan’da Turancılık Hareketi ve Abdüllatif Efendi… Macar Türkolojisinin ne denli güçlü olduğu Türk ilim çevrelerinde iyi bilinir. Bilinen bir başka konu ise Türkiye’de Turancılık söyleminin yeşerdiği dönemlerde Alaş Orda Hare- keti’ni ilginç kılan bir özelliği benim- sediği bayrağı ve millî marşıdır. Bayrak tamamen Türk bayrağı biçi- mindedir. Sadece kırmızı zemin içindeki hilal ve yıldızın rengi be- yaz değil sarıdır. Millî Marşında ise “Kökümdeki atam er Türk, biz Kazak eliyiz/ Turanda hür yürüyen, biz Türk’ün eriyiz” gibi Türklük ve Turan bilinci yüksek ifadeler yer alır. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|