Daġ DÖVRÜ alti cġlddə

60 

 

kserofit kolluqları  və  yarımkol  friqonoid bitkiləri  geniş sahə tutur. 

Dağarası  çökəkliklərdə  və  maili  düzənliklərdə  quru  çöl  və 

yarımsəhra  bitkiləri  inkişaf  etmişdir.  Qotur-Musalan  dağ 

silsiləsinin  şərq  yamaclarında  enliyarpaqlı  meşələr,  bozqır  və 

friqonoid bitkilərdən  ibarət kolluqlar  yayılmışdır. Xəzər dənizinin 

sahili boyu III dövrün dəmirağacı, şabalıdyarpaq palıd, dzelkva və 

bu  kimi  relikt  bitkilərdən  ibarət  subtropik  meşələri  inkişaf 

etmişdir.  

Yüksək  dağlığın  qayalıq  hissələrində  bezuar  keçiləri, 

muflonlar  məskunlaşıb.  Dağ-meşə qurşağında daşlıq dələsi,  meşə 

dələsi, ayı, vaşaq, meşə pişiyi, bəbir, muflon (dağ qoyunu), cüyür, 

çöl donuzu (qaban), tetra quşu,  göyərçin,  ular  və başqaları  vardır. 

Yarımsəhra  şəraitində  qırmızıquyruq  siçan,  oxlu  kirpi,  qunduz, 

gürzə,  turac,  kəklik,  köçəri  quşlar  və  bir  çox  başqa  heyvanlar 

yaşayır (Əliyev, Məmmədov, 1998). 

Azərbaycan  ərazisində  müxtəlif  yüksəklik diapazonlarında 

yaranmış  mürəkkəb  təbii  şərait,  ayrı-ayrı  təbii  coğrafi 

komponentlər  arasında  baş  verən  qarşılıqlı  əlaqə  və  təsir 

nəticəsində on bir landşaft tipi və yarımtipi  yaranmışdır. 

Dağlıq  ərazilərdə  şiddətli  parçalanmış  yüksək  dağlığın 

subnival, qismən  nival-buzlaq, yüksək dağlığın çəmənlik  landşaftı 

vardır.  Orta  dağlığın  enliyarpaqlı  meşə  və  meşədən  sonrakı 

çəmən-çöl, orta dağlığın dağ-kserofit landşaftları mövcuddur. Dağ 

---

61 

 

ətəklərinin  enliyarpaqlı  meşə,  alçaq  dağlığın  kserofit,  quruçöl  və 

arid  meşə  alçaq  dağlığın  çöl  və  yarımsəhra  landşafları  geniş 

sahəni əhatə edir (Məmmədov, 1998). 

Dünyanın  müxtəlif  ərazilərində  qeydə  alınmış  paleolit 

düşərgələrinin elmi  tədqiqi  nəticəsində  təbiətin,  ibtidai  insanın  və 

onun  maddi  mədəniyyətinin  inkişafında  müşahidə  olunan  əsas 

hadisələr  arasında  sıx  qarşılıqlı  əlaqələrin  mövcud  olması 

müəyyən  edilmişdir.  Təbiət  ibtidai  insanların  məskəni  və  qida 

mənbəyi  olmaqla  bərabər,  demək  olar  ki,  onların  bütün  həyat 

sahələrinə,  hətta  antropogenez  prosesinə,  yayılmasına,  təsərrüfat 

xüsusiyyətlərinə,  məişətinə,  əmək  alətləri  hazırlamasına  və 

geyiminə  belə  ciddi  təsir  göstərmişdir.  Antropogenezdə  təbiətin 

rolu  əsasən  hominidlərin  bioloji  potensialına  stimulvermə  və 

seleksiyaetmə təsirindən ibarət olmuşdur. 

Alimlərin  kompleks  elmi  tədqiqatları  zamanı  müəyyən 

edilmişdir  ki,  ibtidai  icma  cəmiyyətinin  başlanğıc  mərhələsində 

təbii  amillərin  insanlara  təsiri  daha  güclü    olmuşdur.  Təbiətlə 

insanlar  arasında  qarşılıqlı  münasibətlərin  inkişafı  təbiətin  ibtidai 

cəmiyyətin  inkişafına  təsirinin  tədricən  zəifləməsi  istiqamətində 

getmişdir.  Sosial  inkişaf  nəticəsində  insanın  təbiətə  təcavüzü 

tədricən  artmış,  mütərəqqi  hal  almış  və  mürəkkəbləşmişdir 

(Məmmədov, Ələsgərov, 1988). 

---

62 

 

Planetimizin  digər  bölgələrində  olduğu  kimi,  Azərbaycan 

ərazisində  də  təbii  coğrafi  şərait  sabit  qalmamışdır.  Xüsusilə, 

ibtidai  insanların  yaşadığı  dövrdə  -  Paleolit  dövründə  təbiət 

dəyişmələri daha kəskin xarakter almışdır. 

Qərbi  Azərbaycanın  üst  miosen  –  erkən  pliosen  yaşlı 

çöküntü  qatlarında  tapılmış  fauna  və  flora  qalıqları  göstərir  ki, 

həmin  geoloji  dövrlərdə  (7  milyon  il  bundan  əvvəldən  3,2  il 

bundan  qabaqlaradək)  ərazidə  isti  iqlim  şəraiti  hökm  sürmüşdür. 

Burada savanna tipli meşə-çöl landşaftı olmuşdur. Böyük və Kiçik 

Qafqaz  dağlarının  yamacları  həmişəyaşıl  ağaclarla,  zəngin 

enliyarpaqlı  meşələrlə  örtülü  olmuşdur.  Ərazinin  heyvanat  aləmi 

də  olduqca  zəngin  olmuşdur.  Dağətəyi  və  düzənlik  ərazilərdə 

insanabənzər meymun, kərgədan, zürafə, dəvəquşu və digər tropik 

və  subtropik  iqlim  şəraitinə  xas  olan  heyvan  sürüləri  mövcud 

olmuşdur.  Meşələrdə  müasir  dövrdə  yaşayan  ağac  növlərilə 

yanaşı,  həmişəyaşıl ağaclar, o cümlədən palma, dəfnə,  maqnoliya, 

həmişəyaşıl  palıd,  azat,  darçın  ağacı,  nissa,  araliya  və  s.  geniş 

yayılmışdır.  Bu  da  həmin  dövrlərdə  iqlimin  kifayət  dərəcədə  isti 

və  rütubətli olduğunu olduğunu  göstərir. Elmi tədqiqatlara əsasən 

dağətəyi  və  düzənliklərdə  orta  illik  temperatur  17-19

0

C,  yanvar 

ayının  temperaturu  6-8

0

C,  iyul  ayınınkı  26-28

0

C,  yağıntının 

miqdarı isə 1100-1200 mm təşkil etmişdir. 

---

63 

 

3,2  milyon  il  bundan  əvvəldən  0,7  milyon  il  bundan 

əvvələdək  olan  dövrə  aid  təbəqələrdən  tapılmış  heyvan  və  bitki 

qalıqları  bu  dövrdə  Azərbaycanda  və  qonşu  ərazilərdə  iqlimin 

xeyli  soyuqlaşmasını  və  quraqlaşmasını  göstərir.  Düzən  və 

dağətəyi  ərazilərdə  meşə  sahələri  xeyli  azalır,  həmişəyaşıl 

bitkilərin  bir  çoxu  məhv  olur,  açıq  sahələr  genişlənir.  Heyvanat 

aləminin  növ tərkibi kasıblaşır. Ərazidə  hipparion  fauna  üstünlük 

təşkil  edir.  Bununla  belə  bitki  tərkibində  rütubətli  subtropik 

şəraitdə  yaşayan  həmişəyaşıl  və  yayda  yaşıl  bitki  növlərinin, 

gərməşov,  çiyələk,  darçın  ağacı,  həmişəyaşıl  palıd  və  s. 

heyvanlardan  isə dəvəquşu, kərgədan  və  fillərin azalması  göstərir 

ki,  iqlim  sərt  olmamışdır.  Belə  vəziyyət  Azərbaycan  ərazisində 

ibtidai  insanın  meydana  gəlməsi  və  yaşaması  üçün əlverişli şərait 

yaratmışdır (Hacıyev, 1991). 

Azərbaycan  ərazisində  bütün  IV  dövrü  əhatə  edən  və 

bəşəriyyətin  bütün  əsas  inkişaf  mərhələlərini  səciyyələndirən 

maddi mədəniyyət qalıqları aşkar edilmişdir.  

Ümumi  qəbul  olunmuş  geoxronoloji  bölgüyə  əsasən  IV 

dövr üç epoxaya: eopleystosen, pleystosen və holosen epoxalarına 

bölünür (Məmmədov, 1998). 

Azərbaycan  ərazilərində  eopleystosen  epoxası  1,8  milyon 

il bundan əvvəl başlanan  Abşeron əsrinə  müvafiq  gəlir. Təxminən 

700  min  il  əvvəl  eopleystosen  epoxası  başa  çatır,  onu  pleystosen 

---