Daġ DÖVRÜ alti cġlddə

64 

 

epoxası əvəz edir. Pleystosen epoxası  üç yerə bölünür: erkən, orta 

və üst pleystosen. Azərbaycanda erkən pleystosenə Bakı əsri (700-

400 min il bundan əvvəl), orta pleystosenə alt Xəzər əsri (400-130 

min  il  əvvəl),  üst  pleystosenə  üst  Xəzər  və  erkən  Xvalin  əsri 

müvafiq  gəlir.  Holosen  son  10  min  ili  əhatə  edir  (Məmmədov, 

1998). 

Azərbaycan  ərazisində  paleolitin  ömrü  2,5  milyon  ildən 

artıq olub, erkən eopleystosendən  holosenədək davam edən dövrü 

əhatə edir (Cəfərov, 2007). 

Çaydaşı  mədəniyyətinin  sahibləri  olan  ən  qədim  ibtidai 

insanlar  Azərbaycanda    alt  eopleystosendə  (Abşeron  əsrində),  

erkən  Aşel  mədəniyyətinin  sahibləri  erkən  Pleystosendə  (Bakı 

əsrində), orta Aşel  mədəniyyətini  yaradanlar  isə orta Pleystosendə  

(alt  Xəzər  əsri)  və  üst  Pleystosenin  əvvəllərində  yaşamışlar 

(Məmmədov, 1998). 

Mustye 

və  son  Paleolit 

mədəniyyətinin  sahibləri 

Azərbaycan 

ərazisində 

Pleystosen 

dövrünün 

axırlarında 

məskunlaşmışlar.  Azərbaycanın  və  ona  qonşu  olan  Qafqaz  və 

Yaxın  Şərq  regionlarının  Paleolit  düşərgələrindən  və  IV  dövrün 

çöküntü  qalıqlarından  tapılmış  bitki  və  heyvan  qalıqlarının 

öyrənilməsi  bu  ərazilərin  ibtidai  insanlar  yaşadığı  dövrlərdə 

mövcud olmuş təbii şəraitini bərpa etməyə imkan verir. 

---

65 

 

Eopleystosen epoxası – çaydaşı mədəniyyəti dövrü iqlimdə 

soyuqlaşma  və  quraqlaşma  prosesinin  güclənməsi,  vulkanların 

fəallaşması, dağların hündürlüyünün artması, dəniz örtən sahələrin 

azalması,  fauna  və  flora tərkibinin kasıblaşması,  meşə sahələrinin 

azalması,  açıq  və  çöl  sahələrinin  genişlənməsi  və  ilk  dağ-dərə 

buzlaqlarının  yaranması  kimi  hadisələrlə  səciyyələnir  (Əliyev, 

Məmmədov, 1998). 

Çaydaşı 

mədəniyyəti 

dövrünün 

birinci 

yarısında 

Azərbaycan  ərazisinin  əksər  hissəsi  hələ  Xəzər  suları  altında  idi. 

Ərazidə Böyük  və Kiçik Qafqaz,  Talış, Savalan  və başqa dağların 

zirvələri  yüksəlirdi.    O nların  ən  hündürlərinin  yüksəkliyi  2000-

3000  m-ə  çatırdı.  Dağ  massivləri  vadilər,  dərələr  və  qobulara 

parçalanmışdır. 

Aparılan  kompleks  elmi  tədqiqatlar  zamanı  məlum 

olmuşdur  ki,  dövrün  iqlimi  indikindən  isti  və  rütubətli  olmuşdur. 

Heyvanat aləmi cənub  fili, kərgədan,  vəhşi at, dəvə, cüyür,  maral, 

öküz,  qılıncdişli  pələng,  dəvəquşu  və  başqalarından  ibarət 

olmuşdur.  Onların  içərisində  savanna  nümayəndələri  üstünlük 

təşkil edir. Ərazinin bitki aləmi də zəngin tərkibə malik olmuşdur. 

Alçaq dağlıq  və dağönü rayonlarda orta  illik temperatur 13-15

0

C, 

yanvarın  orta  temperaturu  5-6

0

C,  iyul  ayınınkı  22-23

0

C  dərəcəyə 

çatmışdır. 

---

66 

 

Çaydaşı  mədəniyyəti  dövrünün  II  yarısında  təbii  şərait 

ciddi şəkildə dəyişir.  Böyük  və Kiçik Qafqaz dağlarının qalxması 

sürətlənir. Qarabağ yaylasında və qonşu ərazilərdə  (İran, Türkiyə) 

vulkanlar  canlanır,  Xəzərin  Kür  körfəzi  xeyli  kiçilir,  dağönü 

sahələrdə  və  Kür  çökəkliyində  düzənlər  xeyli  genişlənir,  çay 

vadiləri dərinləşir və uzanır (Məmmədov, 1998). 

Dağların  qalxması  iqlimdə  ümumi  qlobal  soyuqlaşma  ilə 

yanaşı  gedir,  bu  da  Böyük  və  kiçik  Qafqazın  yüksək  dağlıq 

zonalarında  buzlaqların  yaranmasına  səbəb  olur  (Məmmədov, 

1998). 

İqlimin  soyuqlaşması  və  atmosferin  quraqlaşması  isti  və 

rütubətdən  heyvanların  və  bitkilərin  məhv  olmasına,  yerini 

dəyişməsinə səbəb olur. Dağətəyi və düzənlik sahələrdə meşələrin 

ərazisi  xeyli  azalır,  seyrək  arid  meşələr,  çöl  və  yarımsəhra 

landşaftlarının  sahəsi  genişlənir.  Aşağı  dağlıq  qurşaqda 

enliyarpaq, əsasən palıd və vələs ağaclarından ibarət işıqlı meşələr 

üstünlük təşkil edir. Orta dağlıq qurşaqda enliyarpaq, əsasən palıd, 

vələs,  fıstıq  və  digər  ağaclardan  ibarət  qarışıq  meşələr  çoxluq 

təşkil  etmişdir.  Yuxarı  meşə  qurşağının  iynəyarpaqlı  meşələr, 

daha yüksəklikləri isə seyrək qoz ağacı meşələri, subalp çəmənləri 

tutmuşdur. 

Orta  və  yüksək  dağ  yamaclarında  müvafiq  olaraq  qara 

gülgün  və  seyrək  qoz  ağacı  meşələri,  Quruçay  vadisində  isə  qoz, 

---

67 

 

yalanqoz  və  digər  isti  rütubətsevən  bitkilər  üstünlük  təşkil 

etmişdir.  Dağətəyi  sahələrdə  seyrək  arid  meşələri  yayılmışdır. 

Düzənlərdə  onları  tuqay  meşələri,  çöl  və  yarımçöl  landşaftları 

əvəz  etmişdir.  Belə  şərait  ibtidai  insanların  müxtəlif  heyvanları 

ovlaması  və  yem  bitkiləri  toplaması  üçün  əlverişli  imkan 

yaradırdı. O dövrdə Azıx paleolit düşərgəsi  yerləşən ərazidə  iqlim 

indikindən  isti  və  rütubətli  olmuşdur.  Yanvarda  orta  illik 

temperatur  4-6

0

C-yə,  iyulda  25-28

0

c-yə,  illik  yağıntının  miqdarı 

isə 1000-1800 mm-ə çatmışdır. 

Çaydaşı  mədəniyyəti  dövründən  erkən  Aşel  mədəniyyətinə 

keçid  ərəfəsində,  landşaftın  regional  xüsusiyyətləri  saxlanmaqla 

yanaşı,  qurunun  və  dənizin  yerləşməsində  və  iqlimdə  bəzi 

dəyişikliklər  getmişdir. Kür körfəzi  geri - cənub-şərqi Şirvanadək 

çəkilir  və  bütün  Kür-Araz  ovalığı  Şirvandan  qərbə,  dəniz 

sularından  azad  olur  və  düzənliyə  çevrilir.  İqlim  quru  və  soyuq 

olur. İqlimin soyuqlaşması və yüksək dağlıq zonalarda buzlaqların 

əmələ  gəlməsi  nəticəsində  meşələrin  sürətlə  dağ  ətəklərinə  doğru 

enməsi baş  verir. Əvvəllər orta  və  yüksək dağlıq qurşaqları  tutan 

meşələr  indi  1000-1200  m-ə  qədər  enir  və  Azıx  paleolit 

düşərgəsini əhatəyə alır. 

Qədim,  orta,  son  Aşel,  Mustye  və  üst  Paleolit  dövrlərini 

əhatə  edən  pleystosen  dövrü  Yer  kürəsi  tarixində  buzlaşma  kimi 

məlumdur.  Bu  dövrdə  Qafqaz  və  Avrasiya  dağlarında  üç  dəfə 

---