Daġ DÖVRÜ alti cġlddə
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
51
Zuvançay sahillərində aparılan arxeoloji kəşfiyyat işləri zamanı Daş dövrünə aid düşərgə qeydə alınmış və ona Zuvandçay mağarası adı verilmişdir. Zuvandçay mağarası Lerik-Zuvand yolunun 10-cu kilometrliyində olub, Zuvandçayının sol sahilində, dəniz səviyyəsindən 1600 m yüksəklikdə yerləşir. Azərbaycan Respublikası ərazisində Mezolit və Neolit dövrlərinə aid arxeoloji, paleontoloji və paleoantropoloji tapıntılar Qobustan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı əldə edilmişdir. Qobustanda ilk dəfə arxeoloji tədqiqat işlərini İ.Cəfərzadə 1939-cu ildə aparmışdır. Sonralar 1940-1965-ci illərdə İ.Cəfərzadə arxeoloji tədqiqat işlərini davam etdirmiş və 750 daş üzərində 3500-dən artıq qayaüstü təsvir qeydə alıb tədqiq etmişdir (Cəfərzadə, 1965, 1969, 1973). 1966-cı ildən başlayaraq Qobustanda arxeoloji qazıntı işləri C.N.Rüstəmov və F.M.Muradova tərəfindən aparılmışdır. Onların 1966-2005-ci illərdə Qobustan ərazisində apardığı arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində “Ana Zağa”, “O vçular zağası”, “Firuz”, “Kənizə”, “Şonqar”, “Ceyranlar”, “Qayarası”, “Dairə”, “Böyükdaş”, “Çapmalı” yaşayış yerləri və 30-dan artıq kurqanlar qeydə alınıb tədqiq edilmişdir (Rüstəmov, Muradova, 2003). C.N.Rüstəmov və F.M.Muradovanın Qobustanın yaşayış düşərgələrində apardıqları arxeoloji qazıntılar zamanı 100 mindən
52
artıq daş məmulatı və ovlanmış heyvan, quş və balıq sümükləri tapılmışdır. 1972-ci
ildə C.N.Rüstəmov və F.M.Muradovanın Qobustanın “Firuz” düşərgəsində apardıqları arxeoloji qazıntılar zamanı Mezolit dövrünə aid qəbir aşkar edilmişdir. Buradan 11 insan skeleti və kəllə qapağı tapılmışdır (Rüstəmov, 1994). Beləliklə, 1953-2007-ci illərdə Azərbaycan ərazisində Daş dövrü üzrə aparılan arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində respublikamızın ərazisində 30-dan artıq paleolit abidəsi qeydə alınıb tədqiq olunmuşdur. Qeydə alınmış abidələrin 10-u mağara düşərgəsi, qalanları isə açıq və yerüstü abidələrdən ibarətdir. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Qazax, Fizuli, Şuşa, Şərur, Kəlbəcər, Lerik, Yardımlı və Qobustan rayonları ərazisində qədim insan düşərgələri aşkar edilmişdir. Düşərgələrdən tapılmış maddi mədəniyyət nümunələri əsasında Azərbaycan Respublikası ərazisində ibtidai
insanların yaşaması sübut olunmuş, respublikamızın ərazisinin ən qədim insanların uzun müddət məskən salıb formalaşması üçün əlverişli təbii coğrafi şəraitin olması və buranın ən qədim sivilizasiya mərkəzlərindən biri olması kompleks tədqiqatlarla sübuta yetirilmişdir (Cəfərov, 2004, bax şəkil 1) Azərbaycan Respublikası ərazisində Daş dövrü üzrə elmi nailiyyətlərin əldə olunmasında mərhum arxeoloq tarix elmləri 53
doktoru, professor Məmmədəli Hüseynovun xüsusi xidmətləri olmuşdur. Məmmədəli Hüseynovun Azərbaycan ərazisində apardığı arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində respublikamızın ərazisində Paleolit dövrünün mövcud olması elmi əsaslarla sübuta yetirilmişdir. Halbuki 1953-cü ilədək ölkəmizin ərazisində Paleolit dövrünə aid arxeoloji abidələrin olmadığı və burada insanların yaşamadığı haqqında yanlış fikir söylənilirdi. M.Hüseynovun 1953-cü ildən başlayaraq apardığı arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində Damcılı, Daşsalahlı və dünya şöhrətli Azıx və Tağlar paleolit düşərgələri kəşf olunmuşdur. Dünya arxeoloqları M.Hüseynovun rəhbərliyi altında çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsində aparılmış elmi tədqiqat işlərinə yüksək qiymət verirlər. 1981-1983-cü illərdə Parisin “İnsan” muzeyində “Avropanın ilk sakinləri” adlı sərgi təşkil edilmiş və orada Azıx və Tağlar paleolit düşərgələrindən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları nümayiş etdirilmişdir. 1971-ci ildə Məmmədəli Hüseynovun əldə etdiyi elmi nailiyyətlərə əsasən Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti Daş dövrü arxeologiyası şöbəsinin yaradılması haqqında qərar qəbul etmişdir. M.Hüseynovun Daş dövrü şöbəsinə rəhbərlik etdiyi 25 il ərzində Azərbaycan paleolit məktəbinin əsası qoyulmuşdur.
54
Hazırda dünya arxeoloqları bu məktəbin əldə etdiyi elmi nailiyyətləri yüksək qiymətləndirirlər.
II FƏSĠL ANTROPOGENDƏ AZƏRBAYCANIN TƏBĠĠ COĞRAFĠ ġƏRAĠTĠ Aparılan kompleks elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmişdir ki, ibtidai insanların həyatında təbii coğrafi şəraitin mühüm əhəmiyyəti olmuşdur. Alimlər müəyyən etmişlər ki, ibtidai insanların və ibtidai icma cəmiyyətinin formalaşması və
55
ayrı-ayrı inkişaf mərhələləri təbii coğrafi şəraitin inkişafı ilə yanaşı qarşılıqlı əlaqədə getmişdir. Aparılan elmi araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, harada əlverişli təbii coğrafi şərait olmuşsa, məhz, ibtidai insanlar həmin ərazilərdə məskunlaşmışlar (Məmmədov, 1998, Lümley, 2001, Cəfərov, 2004). Azərbaycanın tarixi ərazisi Cənubi Qafqaz və İranın şimal- qərb hissəsində yerləşir. Sahəsi 221,6 min kv.km, əhalisinin sayı isə 40 milyon nəfərdən artıqdır (Məmmədov, 1998). Müasir zamanda bu tarixi ərazinin bir hissəsini tutan Azərbaycan Respublikasının sahəsi 86,6 min kv.km, əhalisi isə 8 milyondan artıqdır. Cənubi Azərbaycanın ərazisi isə 135 min kv.km, əhalisi isə 30 milyondan artıqdır (Məmmədov, 1998). Azərbaycan ərazisi düzənlik və dağlıq relyefə malik olub, mütləq hündürlüyü 28 m-dən (Xəzər sahili düzənlik) 4821 m-ə qədərdir (Savalan dağı). Azərbaycan Respublikasının ərazisi beş vilayətə bölünür: onlardan dördü ( Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Naxçıvan Muxtar Respublikası, Lənkəran) dağlıq, biri isə (Kür-Araz və ya Mərkəzi Aran) ovalıqdır. Böyük Qafqazın Azərbaycan ərazisi hissəsində iki əsas dağ silsiləsi – Baş Qafqaz (Bazardüzü dağı 4462 m) və Yan silsilə (Şahdağ 4450 m) uzanır. Dağlıq Şirvan, Qobustan və Abşeron yarımadası cənub-şərqi Qafqazda yerləşir. Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|