“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 12 lıq dərəcəsi də təkcə “Kitab”ın poetik strukturu deyil, ümumən qədim türk tarixi və etnoqrafiyası baxımından düzgün dəyərlən- dirilir. Müəllifin haqlı qənaətinə görə, “bu adların hər birində bir tarix yaşayır, hər birində at kişnərtisi, at ayaqlarının tappıl- tısı, eləcə də hərəkət trayektoriyası, onun sürətli qaçışı sanki donmuş vəziyyətdədir, dil açıb danışmaq istəyir”. Və bu “don- muş vəziyyətdəki atlar” özləri barədə həqiqətləri səsləndirməyə qadir olmasalar da, Əzizxan Tanrıverdinin fəhmi ilə nəyə qadir olduqlarını, Oğuz Cəmiyyətində tutduqları yeri açıqlaya bilirlər. “At belində vətənini qoruya-qoruya öz tarixini yazan Türk”ün (Ə.Tanrıverdi) Qaragüclər, Qazlıq atlar, Boz atlar, Qonur atlar, Qaragözlər, Boz ayğırlar, Keçi başlı Kecər ayğırlar, Toqlı başlı Turı ayğırlar, Ağ-boz atlar, Gög bədəvi atlar ən yaxın silahda- şını, dostunu, yarını, hətta oğlunu əvəz edib. Türkün məişətinin, həyatının elə bir tərəfi yoxdur ki, at bildirən sözlər orada hansı formadasa işlənməsin: qəhrəmanın antroponimik modellərində (Qonur atlı Qazan, Boz atlı Xızır və s.), Oğuz igidlərinə aid bədii təyinlərdə (Qaragöz atın belinə yatan Qazan, ağ-boz atın yalısı üzərində qar tutduran Şirşəmşəddin və s.) belə at adlarının önəm daşıdığı göstərilir. Atla bağlı sözlərin morfoloji xüsusiyyətləri “Kitab”da isim, isimləşən vahidlər, sifət və fellər əsasında üzə çıxarılır. Mətndə atla bağlı çoxlu ümumi sözlərə və xüsusi adlara təsadüf olunur. Onların hər birinin işlənmə yerlərinə görə tək və cəm halda işlənməsi, hallanaraq dəyişməsi nümunələrlə əsaslandırılır. Mə- lum olur ki, at və ayğır sözləri adlıq, qeyri-müəyyən yiyəlik, qey- ri-müəyyən təsirlik hallarında intensiv şəkildə daha çox təhkiyə- çinin dilində işlənir, Oğuz igidlərinin döyüşkənliyi, tədbirli olma- ları, atı müqəddəs hesab etmələri, qadınlara olan sonsuz məhəb- bət və s. cəhətlərin ilkin görüntüləri mənsubiyyət şəkilçisi qəbil etmiş at və ayğır kimi sözlər kontekstində işlənir. Sifətlər ayrı-ay- rı boylarda at adlarının (zoonimlərin) apelyativi kimi və əlamət, keyfiyyət bildirən sözlər şəklində təsadüf olunur, müəllifin gəldiyi Язизхан Танрыверди 13 qənaətə görə, ayrı-ayrı cəhətlərin ilkin kodu olaraq diqqəti cəlb edir. Ümumiyyətlə, atlar hadisələrin əsas özəyini dinamikləşdir- diyi üçün at adları fellərlə əlaqələnəndə süjetin daha da inten- sivləşdiyini bildirir. “Kitab”da işlənən atla bağlı feillər quruluş etibarı ilə sadə, düzəltmə və mürəkkəbdir. Ə.Tanrıverdi əsərində vurğulayır ki, at oynatmaq (hünər göstərmək), at yelisinə düşmək (atın boynuna sarılaraq sürətlə sürmək), at salmaq (atla mey- dana girmək), qan dərləmək (atı qanı çıxana qədər sürmək, qan- tər içində sürmək) vahidləri türkologiyada feli frazeoloji vahidlər hesab olunur və “Kitab”da at və qəhrəman obrazlarının sintez şəklində olduğunu, onların bütün məqamlarda bir-birini tamam- ladığını göstərir. Atla bağlı felləri növ kateqoriyası müstəvisində araşdırarkən, əsasən, məlum növdə işləndiyinin müşahidə olunduğunu bildirir. Məchul növdə heç işlənmir, digər növlərdə olanlar isə cəmi bir-iki nümunəni əhatə edir. İnkarlıq kateqori- yasından danışanda at bildirilən və atla əlaqələndirilən sözlərin iki məqamla – sintaktik mühitlə və həmin tip fellərin semantik yükü ilə bağlılığına diqqət yetirilir. At kişnərtisi haqqında alimin gəldiyi qənaətlər folklorşünaslar və etnoqraflar üçün olduqca maraqlı material verir: “Ümumiyyətlə, at kişnəməsi müəyyən bir hadisə barədə siqnal, işarədir. Heç şübhəsiz ki, qədim türk at kişnəməsini dərindən müşahidə etmiş, onun nə üçün kişnədiyini çıxardığı səsin – kişnəmənin alçaqlıq və yüksəklik dərəcəsi ilə - ton müxtəlifliyi ilə müəyyənləşdirmişdir (bu atçılıqla məşğul olan bütün xalqlara aiddir)”. Qazlı Timofey də hələ orta əsrlərin başlanğıcında qələmə aldığı “Heyvanlar aləminin sakral rəmzlə- ri” kitabının “At” bölməsində göstərirdi ki, “Düşmən atlar bir- birinin kişnərtisini uzaq məsafədən tanıyır...” 1 3 . “Kitab”da atla bağlı sözlərin felin təsriflənən və təsriflən- məyən formaları, zaman kateqoriyası baxımından təhlilə cəlb 1 3 Тигрица и грифон: Сакральные символы животных. –СПб.: «Петер- бургское Востоковедение», 2002, стр. 165. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 14 edilməsi, köməkçi nitq hissələri ilə əlaqəsi də araşdırılaraq ma- raqlı nəticələr əldə edilir. Sintaktik xüsusiyyətlərdən bəhs açılan hissələrdə atla bağlı vahidlər, ismi və feli birləşmələr, məqsəd və intonasiyaya görə cümlənin növləri (nəqli, sual, əmr və nida çümlələri), cümlə üzvləri (mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin, zərflik), eləcə də xitab müstəvisində təhlilə cəlb edərək bildirir ki, poetik strukturundakı Qonur at, Boz ayğır, Qara ayğır və s. kimi at adları, həmçinin atla bağlı digər sözlərin assosiativliyi ilə işlənmiş vahidlər ixtisar edilərsə, “Kitab” barədə, umumiyyətlə, danışmaq olmaz. Mən deyərdim ki, əsərin ən diqqətəlayıq hissəsi “Türk- Oğuz cəmiyyətintə ata münasibət” adlanan bölmədir. Bu böl- mənin orijinallığı ondadır ki, müəllif dilçilik aspektində apardığı araşdırmanın nəticələrini folklorşünaslıq, tarix və etnoqrafiya prizmasından keçirərək qorqudşünaslığımız, bütövlükdə filologi- ya elmimiz üçün yeni olan forma və məzmunda orijinal fikirlər irəli sürür. Ulu əcdadlarımızın atla bağlı əski görüşləri, adət və ənənə- ləri, ritualları “Kitab”ın mətninə elə ustalıqla transformasiya et- mişdir ki, ayrı-ayrı epizodların və deyimlərin canına hop- durularaq alt qatda gizlənmişdir. Ə.Tanrıverdi böyük məharətlə eposun gizli məqamlarına nüfuz etməyi bacarır və bir çox sir- lərin açılmasına nail olur. Onun düzgün vurğuladığı kimi, Oğuz cəmiyyətinə qovuşmaq üçün ilk olaraq at minməyi öytənmək la- zımdır. Bu mənada atı oğula, qardaşa, sədaqətli dosta, yoldaşa, xilaskara bənzədərək hətta müqəddəs qopuza, yaya bərabər saysalar da, özlərindən üstün tutur, at belində ov ovlayır, at belində sevişir, at belində döyüşürdülər. Alim bu məsələlərin hər birini zəngin faktlarla əsaslandırır. Ə.Tanrıverdi əsrlərin sınağından çıxıb el arasında bu gü- nümüzə qədər gəlib çıxan adətləri böyük şövqlə şərh edərək biri üzərində (atın yalının, quyruğunun qırxılması) daha geniş da- yanır və müxtəlif çağlarda yaranan üç əsər (“Kitab”, “Koroğlu” Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|