“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Kitab”da Müasir Azərbaycan dilində
- ATLA BAĞLI SÖZLƏRĠN LEKSĠK XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ
- AT SÖZÜ ATALAR SÖZLƏRĠ VƏ DĠGƏR ĠFADƏLƏRDƏ MƏNTĠQĠ MƏRKƏZ FUNKSĠYASINDA
Язизхан Танрыверди 21 “Kitab”da Müasir Azərbaycan dilində əyər yəhər cilav cilov qusqun quĢqun ılqı ilxı uyan yüyən Bu cür fonetik dəyiĢikliyə uğrama at adlarında da müĢahi- də olunur: Qoŋur – Qonur TəpəlqaĢğa – TəpəlqaĢqa Gög bədəvi - Göy bədəvi ―Kitab‖da kiĢnəmək mənasında iĢlənmiĢ ―oğramaq‖ sözü (Bədəvi atlar issin görüb oğradıqda) M.KaĢğarinin ―Divan‖ında ―okramak‖ formasındadır. Həmin söz Azərbaycan dilinin qərb Ģivələrində ilkin fonetik tərkib və mənasına uyğun Ģəkildə mühafizə olunur: oxranmax. Yaxud ―Kitab‖dakı binət (Tavla- tavla Ģahbaz atları sorar olsam, binət kümüŋ?) sözü ―minik‖ anlamlıdır. Həmin söz Azərbaycan dilinin ġahbuz Ģivələrində ―minəx`‖ (dördyaĢar at) fonetik variantındadır. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 22 ATLA BAĞLI SÖZLƏRĠN LEKSĠK XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ Qeyd etdiyimiz kimi, ―Kitab‖da tez-tez təkrarlanan, inten- sivliyi ilə fərqlənən sözlərdən biri at zooleksemidir. Bu da təsadüfi deyil. Çünki qədim türkün həyatında atı əvəz edə bilən ikinci bir varlıq olmamıĢdır. Dəvə ərəbin (―Dəvəsi ölmüĢ ərəb‖ deyimini xatırlatmaq yerinə düĢür), at da qədim türkün həya- tında müstəsna rola malik olmuĢdur. ―At türkün qanadıdır‖ deyimi (M.KaĢğarinin ―Divan‖ı) də təsadüfi olaraq yaranma- yıb. Müqayisə və qarĢılaĢdırmalar göstərir ki, nəinki ―Dədə Qorqud‖ qəhrəmanlarını, hətta ―Dastan‖ın özünü belə atsız tə- səvvür etmək mümkün deyil. ―Kitab‖da atı olmayan qəhrəmanın heç bir dəyərə malik olmadığı xüsusi olaraq vurğulanır: Kəndülər atlu, babaŋı yayaq yüritdilər. Bu misradakı piyada anlamlı ―yayaq‖ sözü atlu (atlı) sözünün antonimidir. Burada onu da qeyd edək ki, yayaq sözü Azərbaycan dilinin qərb Ģivələrində ―yə:x‖ Ģəklində mühafizə olunur. ―Kitab‖da at zoolekseminin Ģəxs adlarına çevrilməsi, daha doğrusu, Ģəxs adlarının komponentlərindən biri kimi iĢlənməsi türk poetik təfəkküründən süzülüb gələn ən dəyərli detallardan biridir. Ġki nümunəyə diqqət yetirək: At ağuzlu Uruz qoca. Bu antroponimik modeldə ―at ağuzlu‖ sözü igidliyi, cəsurluğu ifadə edən vahid kimi çıxıĢ edir. Yaxud at sözü məhz güc, qüdrət məna yükünə görə Ģəxs adı kimi iĢlənmiĢdir: Basat. Bu adın ―At basubən, qan sümürər‖ cümləsindəki ―at basubən‖ feli bağlama tərkibi əsasında yarandığı ehtimal edilir (Bax: Əzizxan Tanrıverdi. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖un söz dünyası‖. Bakı, 2007, s.67-68). At zooleksemi at adlarında (zoonimlərdə) ikinci kompo- nent kimi çıxıĢ edir: Qazlıq at, Qoŋur at, Ağ-boz at və s. Birinci komponent kimi iĢlənmiĢ sözlər isə oronim (Qazlıq) və rəng bildirən (ağ, boz, qonur) vahidlərdən ibarətdir. Язизхан Танрыверди 23 AT SÖZÜ ATALAR SÖZLƏRĠ VƏ DĠGƏR ĠFADƏLƏRDƏ MƏNTĠQĠ MƏRKƏZ FUNKSĠYASINDA ―Kitab‖ın dilində iĢlənmiĢ onlarca atalar sözləri və mə- səllərin, deyimlərin, eləcə də bir sıra ifadələrin yaranmasında at sözünün məntiqi mərkəz funksiyasında çıxıĢ etməsi aydın Ģəkil- də görünür. Bəzi nümunələri təqdim edirik: At ayağı külük, ozan dili çevik olur - At ayağı iti, ozan di- li çevik olur. O.ġ.Gökyayın fikrincə, bu atalar sözü ―sözü topar- lamaq, sürətləndirmək‖ 1 mənasında iĢlənmiĢdir. Bu fikir ġ.CəmĢidov tərəfindən də müdafiə olunur:‖At ayağı külək (kü- lüg – Ə.T.), ozan dili çevik olur‖ – atalar misalı iĢlədilir və bu- nun ardınca hadisə nəql edilir. Ozan dinləyiciyə, hüzurunda danıĢdığı Ģəxsə müraciətən hadisəni uzun təfsilata yol vermə- dən, artıq söz iĢlətmədən yığcam Ģəkildə nəql edir... kəskin psixoloji böhran zamanında hadisənin sürətini artırmaq məq- sədilə istifadə edilir‖ 2 . O.ġ.Gökyay və ġ.CəmĢidovun fikirləri ―Kitab‖ın mətnindən doğan məntiqi nəticələrdir. At iĢləməsə, ər ögünməz – At iĢləməsə, ər öyünməz. Bu məsəldə atın gücü, qüdrəti ərdən, qəhrəmandan üstün tutulur. Yeri gəlmiĢkən, qorqudĢünaslıqda ―at iĢləməsə, ər öyünməz‖ məsəlinin ―Das- tan‖dan leytmotiv kimi keçdiyi xüsusi olaraq qeyd olunur. At iĢlər, ər ögünər. Yayan ərin umırı olmaz – At iĢlər, ər öyünər... Atsız kiĢinin ümidi olmaz. Yuxarıdakı məsəlin təsdiq- də iĢlədilmiĢ forması kimi çıxıĢ edir. Bu, həmin məsəllərin feli xəbərlərində daha aydın Ģəkildə görünür: iĢləməsə - iĢlər; ögün- məz – ögünər. Amma yuxarıdakı məsəldən fərqli olaraq, ikinci 1 O.ġ.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. Ġstanbul, 2000, s.246. 2 ġ.CəmĢidov. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1977, s.133-134. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 24 nümunədə ―atsız kiĢinin ümidi olmaz‖ cümləsi iĢlənmiĢdir ki, bu da atın üstün mövqedə dayanmasını bir az da qüvvətləndirir. Əriŋ ağzın yeynisin at bilür – Ərin ağzının kəsərini at bi- lir. Burada qəhrəman və at münasibətlərinin yaxınlığı, hətta atın ərdən, insandan üstün tutulması aydın Ģəkildə ifadə edilmiĢdir. At yelisinə düĢmək (...var qüvvətilə atınıŋ yelisinə düĢdi – Var qüvvəsi ilə atının yalına sərildi). Bu ifadə atın boynuna sa- rılaraq sürətlə sürmək mənasındadır. Atını oynatmaq (at oynatmaq): Qırq yigit bədəvi atın oy- natdı; Atın oynatdı, Qanturalınıŋ üzərinə gəldi. Nümunələrdəki ―at oynatmaq‖ ifadəsi atı ilə hünər göstərmək mənasındadır. ―Kitab‖dan təqdim etdiyimiz atalar sözləri və məsəllər, deyimlər, eləcə də digər ifadələr qədim türk yazılı abidələrinin dili baxımından da səciyyəvidir. Məsələn, M.KaĢğarinin ―Di- van‖ında: Yund əti yıpar – At əti müĢk kimi qoxar; KuĢ kana- tın, er atın (quĢ qanadı, igid atı ilə tanınar). ―Oğuznamə‖də: At binənindir, qılınc quĢananındır. Uyansız ata binmə. Ata binmək can üstündə can bəsləməkdir. ―Kitab‖ və digər qədim türk mənbələrindəki atalar sözləri və məsəllərin tərkibində iĢlənmiĢ at sözü qədim türk tarixi və etnoqrafiyasının, ümumən türk mədəniyyətinin zənginliyini göstərir. Həm də bu tip obrazlı ifadələr məhz at sözünün asso- siativliyi nəticəsində yaranmıĢdır. Bu da təsadüfi deyil. Çünki ―qıpçaqdilli xalqların (türk xalqlarının – Ə.T.) həyatında hey- vandarlığın, xüsusilə dəvə, at, qoyun kimi ev heyvanlarının o qədər müstəsna rolu olmuĢdur ki, onlar heyvanlar aləmini dərindən müĢahidə edə bilmiĢ və zaman keçdikcə bu müĢahidə onların məiĢətinə yol tapmıĢ və bunun nəticəsində də dil daĢıyıcıları obrazlı – fonoloji əsasa söykənən leksik-semantik frazeoloji vahidlər yaratmıĢlar‖ 1 . 1 Q.Mahmudova. Türk dillərinin frazeologiyası. Qıpçaq qrupu türk dillərinin frazeologiyası. II cild, Bakı, 2009, s.149. Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|