“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 47 inandırıcı deyil. Digər tərəfdən, ―Kitab‖dakı Keçər ayğırla, ―Koroğlu‖dakı Qıratın məhz iti, sürətli qaçıĢa malik olması mətndə dəqiqliklə verilib ki, bunu da heç kim inkar edə bilməz. Maraqlıdır ki, hətta Qırat və Dürat zoonimlərini tam baĢqa kontekstdə izah edən Q.Cəfərov da bu tip motivlərə münasibət bildirir: ―Qıratla Düratın əmələ gəlməsi, böyüməsi, onların bəs- lənib sınaqdan çıxarılması, nəhayət, onlara ad qoyulması dasta- nın ən maraqlı qollarından birinin mövzusunu təĢkil edir. Bu sınaqlarda Dürat Qıratdan olsa-olsa bir qədər geri qalır. Alı kiĢi onlara özü ad qoyur. Belə baĢa düĢmək olur ki, o, həmin adları atların ləyaqətinə görə seçir‖ 2 1 . Nədənsə, müəllif bu tezislərini davam etdirmir və belə bir hökm verir: ―...Qırat və Dürat zoonimlərini onun (Alı kiĢinin – Ə.T.) fərdi yaradıcılığının məhsulu hesab etməyə, həmin adlarda hansı isə mifik təsəvvür və görüĢlərin əks olunduğunu güman etməyə elə bir əsas yoxdur‖ 1 2 . Bu fikirlərlə razılaĢmaq olmaz. Birincisi, ona görə ki, atlara ən düzgün adları məhz ilxıçılar verir. Ġkincisi, ilxıçı Alı kiĢini danıĢdıran ustad aĢığın və ya təhkiyəçinin rolunu nəzərə almamaq türk dastan yaradıcılığının inkarıdır. Üçüncüsü, türk dastanlarındakı onomastik vahidlərin bir hissəsinin leksik- semantik izahı mətnlərdə aydın Ģəkildə verilirsə (...Bir buğa öl- dürmüĢ səniŋ oğlıŋ, adı Buğac olsun – ―Kitab‖), bir hissəsi məhz mətnə görə müəyyənləĢdirilir (―Kitab‖dakı Basat adı ―At baĢubən qan sümürər‖ cümləsinin semantikası kontekstində izah olunur). Dördüncüsü, qədim türk dastanlarındakı zəncirva- ri bağlılığı, mətnlərin assosiativ münasibətlər Ģəklində qurul- masını da unutmaq olmaz. QarĢılaĢdırmalar göstərir ki, ―Kitab‖dakı ―Turu ayğır‖la ―Koroğlu‖dakı ―Dürat‖ forma, həm də semantika baxımından eyni xətdə birləĢirsə, ―Keçər ayğır‖la ―Qırat‖da məna baxımın- 2 1 Q.Cəfərov. Azərbaycan dilinin zoonimikası. ―Azərbaycan dilinin onomastikası‖. Bakı, 1987, s.157 2 Yenə orada, 158. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 48 dan eyni semantik yuvaya daxil olur: Keçər at – sürətlə qaçan, atları ötüb keçən; Qırat – sədləri qıran, aĢan, sürətlə qaçan. Yeri gəlmiĢkən, bu qarĢılaĢdırmanı qəbul etməyənlər əlavə arqument kimi Q.Cəfərovun V.Xulufluya, daha doğrusu, onun 1929-cu ildə çap etdirdiyi ―Koroğlu‖ kitabına istinadən söylədiyi fikir- ləri də göstərə bilərlər: ―XVIII əsrin sonu, XIX əsrin baĢlan- ğıcında da erməni əlifbası ilə Azərbaycan dilində yazıya alın- mıĢ ―Koroğlu‖ parçalarında deyilir ki, Əli (Alı kiĢi) adlı kor ilxıçı iki ayğırdan ala, boz olanına Qırat, zil qara olanına isə Qara at adı verir‖ 2 1 . Burada bir detala diqqət yetirək. Əgər qara olan at Qara at adlandırılıbsa, onda ala, boz rəngdə olan at da Ala at, Boz at, yaxud Ala-boz at Ģəklində ifadə edilməli idi. Konkret desək, mətndə ―qır olanına Qırat adı verir‖ tipli cüm- lələrin olmaması həmin hökmün çıxarılmasına imkan vermir. Digər tərəfdən, ―Kitab‖dakı ―Keçər ayğır‖ zooniminin semantik tutumu ―Qırat‖ zooniminin rəng anlamlı vahidlər yox, hərəkət bildirən sözlər kontekstində izah olunmasını diktə edir. Yu- xarıda qeyd etdiyimiz fikirlər də ―Kitab‖ və ―Koroğlu‖da iĢlənmiĢ ən məĢhur at adlarının məhz hərəkət bildirən sözlər (fellər) əsasında yarandığını təsdiqləyir: turmaq (durmaq) + uğ=turuğ= turu//dür, keçər (keçmək), qır (qırmaq). Bu da təsadüfi deyil. Çünki ―Kitab‖da və ―Koroğlu‖da elə bir qəhrə- man yoxdur ki, daim hərəkətdə verilməsin. Deməli, qəhrəman və at obrazları həm də bu müstəvidə tədqiq olunmalıdır. Ağ-boz at. ―Kitab‖da həm Qəflət qoca oğlu ġir ġəmsəd- dinin (...ağ-boz atıŋ yalısu üzərində qar turduran Ğəflət qoca oğlı ġir ġəmsəddin çapar yetdi), həm də Oğuz igidlərinin mindiyi atın adı kimi verilir: Çaparkən ağ-boz atıŋ büdrəmə- sün! Bu nümunədəki ―ağ-boz at‖ ümumiləĢdirilmiĢ at obrazıdır. ―Ağ-boz at‖ zoonimik vahidi birinci növ təyini söz birləĢməsi 2 1 Q.Cəfərov. Azərbaycan dilinin zoonimikası. ―Azərbaycan dilinin ono- mastikası‖. Bakı, 1987, s.160. Язизхан Танрыверди 49 modelindədir. BirləĢmənin hər üç komponenti türk mənĢəlidir: ağ, boz, at. ―Kitab‖da ―Ağ-boz at‖ daha çox uğurla, Ģad xəbərlə bağlı məqamlarda təsadüf olunur. Bu istiqamətdə sistemli araĢdırma aparmıĢ B.Abdulla yazır: ―...Səgrək qardaĢı Əgrəki kafirlərin əlindən qurtarmağa gedəndə anası ona Ağboz atı min- məyi məsləhət bilir. Yeynək də Düzmürd qalasında əsir saxla- nılan atasının arxasınca yollanmağa hazırlaĢanda yuxusunda bu səfərə Ağboz atlı alplarla getdiyini görür. Elə atası uğrunda vu- ruĢa qalxan Uruzun da altında Ağboz atdır‖ 1 . Burada qəhrəma- nın taleyinin Atı ilə əlaqələndirilməsi, həm də eyni kontekstdə təqdim olunması mətn semantikası müstəvisində təhlil olunur ki, bu da dastan poetikası baxımından dəyərlidir. Ağ və boz sözləri əsasında yaranmıĢ at adlarının ümumən türk tarixi və etnoqrafiyası ilə bağlı olması türkologiyada elmi həllini tapmıĢ- dır. Burada M.Seyidovun bir fikrini xatırlatmaq yerinə düĢür: ―Xaqanlar, böyük sərkərdələr ağ, hərdən isə boz at minər- miĢlər. Misal üçün, Gültəkinin iki atı ağ, üçüncüsü isə boz olmuĢdur. Dədə Qorqud boylarının məĢhur qəhrəmanı Beyrək ağ-boz at minərmiĢ... BaĢqırd xalq yaradıcılığındakı yarımila- hələr, yarıtanrılar, adlı-sanlı igidlər ağ-boz, boz ata, eləcə də Altay mifik təbiət qəhrəmanları boz ata minirmiĢlər... Manasın atı ―ağ qula‖ və ―ağ boz‖ adlanır. Deməli, bir sıra türkdilli xalq- larda at (hərdən ağ, hərdən boz rəngli) onqon sayılmıĢdır; za- man keçdikcə onları yalnız müqəddəslər və əfsanəvi qəhrəman- lar minmiĢlər‖ 2 . Bu qeydlər ―Kitab‖da intensivliyi ilə fərqlənən ―Ağ-boz at‖ zooniminin təsadüfi olmadığını təsdiqləyir. Ağ-boz at türkmən folkloru baxımından da səciyyəvidir: 1 B.Abdulla. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖da rəng simvolikası. Bakı, 2004, s.36. 2 M.Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünərkən. Bakı, 1989, s.159, 231. Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|