Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazi rinin 06 dekabr 2010-cu il tarixli 1574
Yüklə 5,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sosial stratifıkasiya
bu sərhədlərdən kənarda mühiti vardır. Sosial sistemin sərhədləri onunla digər sosial sistemlər arasındakı və eləcə də onun və insan fəaliyyəti sistemindəki digər sferalar arasında sərhəd kimi qəbul oluna bilər. Parsons və onun tərəfdaşlarının geniş izlədiyi oxşar daha üç sistem də vardır: rəmzlər və ideyalardan ibarət mədəni sistem; fərdi “ehtiyac” və səbəbi əhatə edən şəxsiyyət sistemi və, nəhayət, bioloji sistemlərdən ibarət davranış orqanizmi. Sosial sistem Parsonsun insan fəaliyyəti haqqında bütöv bir sxemində dörd sistemdən birini təmsil edir. Onun ətraf mühiti üç digər sistemdən - mədəni, şəxsiyyət və davranış orqanizmindən ibarətdir. Sosial sistemin sərhədləri nüfuz edilə biləndir. Sosial sistem yaşaması üçün, ətraf mühitlə resursların və məhsulla rın mübadiləsi üçün “açıq” və eyni zamanda onlardan asılı olan bir sistemdir. Sosial sistem, məsələn, mədəni sistemdən dini dəyərləri mənimsəyir ki, bu da rolları ifa edən insanlar arasında qarşılıqlı əlaqələri legitimləşdirməyə xidmət edir. Sosial sistem onun qarşılıqlı sosial əlaqə çərçivəsini təşkil edən şəxsiyyət sistemindən rolları ifa edəcək və təşkilatlarda çalışacaq sonsuz sayda və müxtəliflikdə şəxslər alır. Eyni zamanda bu mübadilədə sosial sistem dəyişdi rilir və şəxsiyyət sistemini onu qurmaq üçün bir sıra müxtəlif rollar və qarşılıqlı əlaqə şəbəkələri ilə təchiz edir; körpə, uşaq, tələbə və digər rollar isə yetkin şəxsin formalaşması üçün əsas yaratmağa köməklik edir. Oxşar mübadilə sosial sistem və davranış orqanizmi, eləcə də digər sistemlər arasında baş verir. Bütün sistemlərin biri-biri ilə əlaqəsi vardır və hamısı da ətraf mühitdən bu cür mübadilə üçün asılıdır. 180 Parsons sosial sistemin özünün daxili fəaliyyətinin təhlilinə diqqət yetitirir. Onun fikrincə, iki növ daxili hissə mövcuddur: insan bədəninin analoqu olan struktur və daxili yanacaq mühərrikində porşenin yanmasının analoqu olan insan bədəninin analoqu kimi yerləşmiş hissələr. Parsonsa görə, istənilən sosial sistem bir neçə müxtəlif elementlərdən ibarət sosial struktura malikdir. Bütünlükdə onların sayı dörddür. İyerarxik yerləşdirmə bütün bu elementləri bir-biri ilə sərbəst şəkildə birləşdirir; birinin məzmunu digərininkinə uyğun gəlir, birində baş verən dəyişiklik digərlərində dəyişiklik yaratmaq meyli doöurur. Dörd element üçün ən ümumi və mühüm olan dəyərlər istənilən cəmiyyətdə düzgün və qeyri-düzgün olan normativ gözləmələri müəyyənləşdirir. Onlar insanların can atdığı sosial fəaliyyətin arzu olunan keyfiyyətini təmsil edirlər və nəticə etibarilə onların məzmunu mədəni sistemin dini ehkamları ilə bağlanıla bilər. Sosial strukturun elementlərinin iyerarxiyasında sonrakı yeri tutan normalar sosial hərəkət üçün daha səciyyəvi əsas fikirləri irəli sürür; onlar dəyərləri hərəkətə çevirən spesifik qaydalardır. Sosial strukturun üçüncü elementi kollektivlərlə təmsil olunub, daxilində sosial sistemin dəyər və normaları dəqiq müəyyən olunmuş təşkilati çərçivəni ifadə edir. Nəhayət, istənilən strukturun ən konkret və funda mental elementləri olan rollar mövcuddur; rollar kollektivlə rin daxilində özünə yer alır və onların ifaçılarının fəaliyyəti sosial sistemin normativ gözləmələri ilə - dəyər və nor malarla idarə olunur. İstənilən sosial sistemin struktur elementlərindən 181 başqa müəyyən proseslər də mövcuddur ki, bunlar sistemə xidmət edir və bəzən onu dəyişir. Parsons bir sıra mühüm prosesləri müəyyənləşdirsə də, bizi onlardan yalnız ən mühümləri maraqlandıracaqdır. İstənilən sosial sistemdə dörd əsas proses yer alır ki, onlar da sistemin yaşaması üçün həlledici funksiyalar hesab oluna bilər. Onlar həmçinin nəfəs və ya həzm kimi funksiyaların azad analoqu kimi nəzərdə tutula bilər ki, onlarsız insanları bioloji növ kimi xarakterizə edən sistem mövcud ola bilməz. Onlann dördü də sonradan Parsons tərəfindən sosial sistemin subsistemi kimi izah olunur. Bu proseslərdən birincisini gizli nümunə yaradılması təşkil edir. O, elə bir funksiyaya aiddir ki, onun vasitəsilə sosial təşkilin nümunələri və sosial sistem üçün səciyyəvi olan qarşılıqlı əlaqə vaxtından artıq mövcud olur. İnteqrasiya istənilən sosial sistemin ikinci əsas elementidir və onun vasitəsilə sistemdəki müxtəlif istiqamətli strukturlar o şəkildə nizamlanır və əlaqələndirilir ki, bu sistemi dağıtmağa yönəlmiş istənilən ciddi gərginliyin və ya uyğunsuzluğun qarşısı alınmış olur. Məqsədə çatmaq prosesi, yəni sistemin məqsədləri arasında prioiritetlərin formula olunması və müəyyənləşdirilməsi istənilən sosial sistemin yaşaması üçün eyni dərəcədə vacibdir və üçüncü əsas prosesi təşkil edir. Nəhayət, sonuncu, adaptasiya prosesi sosial sistemi təşkil edən texniki resurslar və rol imkanlarının fərdlər və qruplar arasında bölüşdürülməsini müəyyənləşdirir. Sosial stratifıkasiya Sosial stratifıkasiya Parsonsun sosial dünya haqqın dakı sxemində, demək olar ki, periferik elementi təşkil edir. Parsonsa görə, ABŞ kimi yüksək dərəcədə inkişaf etmiş cə 182 miyyətlərdə stratifıkasiya xeyli mürəkkəbləşdiyindən sabitli yin və ya dəyişikliyin əsas instrumenti kimi öz əhəmiyyətini itirir. Bu nöqteyi-nəzərdən Parsonsun baxışları Marks və ya Veberinkindən əsaslı dərəcədə fərqlənir. Yüksək dərəcədə inkişaf etmiş cəmiyyətdə stratifıkasiya simvolik vasitəçi, prestij, təsir və inteqrasiya mənalarında qəbul edilir. O, fərdlər və ailələrin prestij şkalasında dərəcələrə görə bölünməsini ifadə edir: daha yüksək əhəmiyyətli rolları ifa edənlər daha yüksək dərəcəyə malik olurlar. Sosial mühüm- lülük iki əhəmiyyət daşıyır: 1) bəzi fərd və ya qruplar cəmiy yətin yaşaması üçün daha əhəmiyyətli rol oynayırlar və 2) buradan da bəzi fərdlər və qruplar ümumi cəmiyyət dəyərləri ilə buraya aid edilə bilən rollara malikdirlər. Təbii olaraq bu iki mühüm forma üst-üstə düşə bilər, lakin bu,o qədər də vacib deyildir. Stratifıkasiya inteqrasiya funksiyasını iki əsas istiqamətdə yerinə yetirir. Prestij və təsirin differensial paylanması çox mühüm sosial əhəmiyyətli mövqeləri onların fəaliyyəti üçün mühüm olan resursları səfərbər etməyə imkan yaradır. İnkişaf etmiş cəmiyyətlərdə liderlik və ən çox nüfuza malik olanlar əllərinə daha çox hakimiyyət və pul toplayır və bununla da məqsədlərinə çatırlar. Parsonsa görə, bu, strati fıkasıyanın əlamətidir. Bu baxımdan stratifıkasiya inteqrativdir, çünki o, sosial əhəmiyyət kəsb edən nümunəni qoruyub saxlamaq subsistemi ilə məqsəd və resursların yerləşdiyi dövlət və iqtisadiyyatı birləşdirməyə çalışır. Stratifıkasiya inteqrativ olduğunu başqa cür də sübuta yetirir. O, bəzi mövqelərdə digərlərinə nisbətən qeyri-adi də rəcədə prestijin toplanılmasını təmin etsə də, bu bərabərsiz liyin qanuniliyinin izahı üçün də şərait yaradır. Elə rollar var 183 Yüklə 5,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|