Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

Ekosistemin  növ  strukturu.  Növ  strukturu  dedikdə  eko­
sistemi  təşkil  edən  növlərin  sayı  və  onların  sayları  arasında 
olan fərqlər nəzərdə tutulur.  Ekosistemdə növlərin sayı haq­
qında  dəqiq  məlumat  yoxdur.  Bu  ekosistemdə  100-lərlə 
kiçik  orqanizmlərin  olması  ilə  izah  olunur.  Növlər müxtəlif 
olduqda  eksosistemdə  şərait  geniş  olur.  Növlərin  müxtə­
lifliyi  həmçinin  eksosistemin  yaşından  asılıdır.  Yeni  ya­
ranmış ekosistem yaşa dolduqda onlarda növlərin sayı artır. 
Yüksək  dərəcədə  formalaşmış  ekosistemdə  çoxluğu  təşkil 
edən  növlər  dominantlar  adlandırılır  (latınca  dominantis  -  
hakim).  Dominantlarla  yanaşı  edifikatlar  (latınca  edifika- 
tor-inşaatçı) da mövcuddur.  Bunlara əsasən mühiti yaradan 
növlər  aid  edilir.  Adətən  dominant  növ  edifikator  adlandı­
rılır.  Məsələn  küknar  meşəsində  küknar  dominant  olmaqla 
bərabər yaratdıqları mühitə görə edifikatordur.
Növ  müxtəlifliyi  ekosistemin  ən  əsas  xüsusiyyətlərindən 
biridir.  Növlərin  müxtəlifliyi  sistemdə  dayanıqlığı mühafizə 
etmə  qabiliyyətinə  malik  ola  bilər.  Azlıq  təşkil  edən növlər 
müəyyən  şərait  yarandıqda  öz  saylarmı  artırıb  mühitdə  do­
minantlıq yaradırlar.
Növ  strukturu  adətən 
bitki  aləmində  onun  yarada 
biləcəyi xüsusiyyətləri öyrənmək üçün istifadə olunur.
Ekosistemin  «Trofiki»  strukturu.  Trofika  yunanca  qida 
deməkdir.  Hər  bir ekosistem özündə bir  neçə trofiki səviyyə 
və  yaxud  bölmə  cəmləşdirir.  Birinci  səviyyə  bitkilər  tərəfin­
dən  yaradılan  səviyyədir.  Bu  səviyyə  avtotrof  və  yaxud 
«produsent» adlandırılır.  İkinci səviyyə heyvanlar tərəfindən 
yaradılan  səviyyədir.  Bu  səviyyə  heterotrof  və  ya  «konsu- 
mentlər»  adlandırılır.  Axırıncı  səviyyəyə  ölmüş  maddələrlə 
qidalanan  mikroorqanizmlər və göbələklər daxildir.
Trofık  səviyyələr  arasında  olan  qarşılıqlı  əlaqə  trofiki 
zəncir  və  ya  yem  zənciri  adlandırılır.  Bu  əlaqənin  əsas  xü­
susiyyəti  maddələrin  dövri  sisteminin  yaradılmasından  və
48
onlarda  olan  üzvi  birləşmə  enerjisinin  ayrılmasından  iba­
rətdir.
Ekosistemdə orqanizmlərin əlaqələri.  Həyatda heç bir or­
qanizm ətraf mühit və digər  orqanizmlərlə əlaqəsiz  yaşaya 
bilməz.  Orqanizmlər  arasmda  qarşılıqlı  əlaqə  onların  qida­
lanmaları  əsasında  yaradılır.  Buna  görə  də  əlaqələr  qida  və 
ya «trofiki» əlaqə adlandırılır.
Eyni  məkandan  yaşayış  üçün  istifadə  əlaqəsi  «trofık» 
əlaqə  adlandırılır.  Məsələn,  heyvan  və  bitkilərin  birgə  məs­
kunlaşması.  Əgər  bir  orqanizm  başqalarının  yayılmasında 
iştirak edirsə bu «forik» əlaqə adlandırılır (toxum).
Bir  orqanizm  tərəfindən  digərinin  məhsulları  istifadə 
olunarsa  belə  əlaqə  «fabrik»  əlaqəsi  adlandırılır  (yuvaların 
tikilməsi).
Orqanizmlər  arasında  qarşılıqlı münasibətlər bir orqaniz­
min digəri ilə təmasından yaranan əlaqələrdən ibarətdir.  Ri­
yazi işarələrlə bu əlaqələr «+», «-» və «0» kimi qeyd olunur.
Əgər  qarşılıqlı  münasibətlər  hər  iki  tərəf  üçün  əlverişli- 
dirsə  (+,+)  belə münasibətlər  «simbioz»  və ya  «mutualizm» 
adlandırılır.
Əgər  qarşılıqlı  münasibətlər  bir  tərəf  üçün  əhəmiyyətli 
(+) digər tərəf üçün ziyandırsa (-) onda bu münasibət «para- 
zitizm» (+, -) adlandırılır.
Hər  iki  tərəf  üçün  sərfəli  olmayan  qarşılıqlı  münasibət 
(-,-) «rəqabət» adlandırılır.
Əgər  qarşılıqlı  münasibət  biri  üçün  əlerişli  digəri  üçün 
fərq  etməzsə  (+,  0)  belə  münasibətlər  «kommensalizm» 
adlandırılır.
Bir  tərəf  üçün  sərfəsiz,  digər  tərəf  üçün  fərqi  olmayan 
(-,  0)  münasibət  «amensalizm»  adlandırılır.  Hər  iki  tərəf 
üçün  fərqi  olmayan  (0  -   0)  münasibətlər  «neytralizm»  ad­
landırılır.
Bütün  canlı  orqanizmlər  doğulduğu  gündən  enerji  ay­
rılması  və enerji  daşıması  prosesi  ilə  ömürlərini  başa vurur­
49

---

lar.  Bu  baxımdan ekologiyanın əsas məsələlərindən  biri işıq 
ilə ekosistem arasında olan əlaqəni öyrənməkdən ibarətdir.
Yer üzərinə günəş işığının 47%-i gəlib çatır. Bu işıq axını­
nın  təxminən yarısı fotosintezin əsasını  təşkil  edən enerjidir. 
Bu dalğaların uzunluğu 380-750 nm təşkil edir.  Bu enerji Fo- 
tosintetik  Aktiv  Radiasiya  adlanır.  Günəş  radiasiyasının 
40%-ə  yaxınını  məhz  bu  radiasiya  təşkil  edir.  Qalan  spektr 
ultrabənövşəyi  və  infraqırmızı  radiasiyalara  aid  edilir  ki, 
bunlar da istilik effekti ilə əlaqədardır.
Adətən  bitkilər  fotosintez  üçün  günəş  radiasiyasının 
1%-ə  qədərindən  istifadə edirlər.  Bəzi  ekosistemlərdə  bu rə­
qəm 3-5%-ə  qədər çatır (tropik meşələr, qarğıdalı tarlaları).
Bitkilər  digər  orqanizmlərin  enerji  ilə  təminatçısı  hesab 
edilir.  Enerji  bir  trofiki  səviyyədən  digərinə  qida  vasitəsilə 
keçir.  Konsumentlər  tərəfindən  qəbul edilən qida  şəklindəki 
enerji onun həyatı  üçün  sərf olunur.  Qəbul olunan enerjinin 
bir hissəsi orqanizmlər  tərəfindən ifraz  olur,  digər hissəsi isə 
orqanizmin tələbatına uyğun onun özündə cəmləşir.
Qida  və  enerji  balansı  heyvanat  aləmi  üçün  belə  ifadə 
olunur.
Eq  = 
E
n
 
+ Ein +Exo 
burada Eq  - qida ilə alınan enerji;
E
n
 
-  nəfəs alma, hərəkət, ürək döyünməsinə sərf 
olunan enerji,-
Ein  -   inkişafa  (orqanizm  tərəfindən  saxlanılan) 
sərf olunan enerji;
Exo  xaric olan maddələrə sərf olunan enerji.
Orqanizm  tərəfindən  sərf olunan  enerji  müxtəlif period- 
larda müxtəlif olur. O,  bəzən  orqanizmdə  toplanır,  bəzən isə 
tam  sərf  olunur.  Enerjinin  bir  trofıki  səviyyədən  digərinə 
keçidi  qəbul  edilən  qida  enerjisinin  10%-ni  təşkil  edir.  Bu 
ekologiyada «on faiz qaydası» adlandırılır.
Ekosistem  və  biosfer  bütünlükdə  termodinamikanm  qa­
nunlarına  tabe  olaraq  onlarla  tənzim  olunurlar.  Canlı  alə­
50
min  bu  baxımdan  cansız  aləmdən  fərqi  ondan  ibarətdir  ki, 
canlı orqanizmlər «özünübərpa» xassəsinə malikdirlər.
Ekosistemdə  enerji çevrilməsini yaxşı anlamaq üçün ter- 
modinamikamn birinci və ikinci qanunlarına nəzər salaq.
Termodinamikanm  birinci  qanunu  və  yaxud  enerjinin 
saxlanılması qununu: Enerji bir formadan digərinə keçə bilər, 
o,  nə  yox  olur  nə  də  yenidən  yaranır.  Termodinamikanm 
ikinci  qanununda  deyilir:  Öz-özünə  çevrilmədə kinetik  ener­
jinin potensial enerjiyə çevrilməsi 100%-dən aşağı olur. Başqa 
sözlə  desək  enerjinin  öz-özünə  çevrilməsi  prosesi  mərkəz­
ləşdirilmiş şəkildə yox, səpələnmiş şəkildə olur.
Termodinamikanm  ikinci  qanunu  «entropiya»  ilə  əla­
qədardır.  «Entropiya»  latınca «entrofa»  -  çevrilmə,  dönmə 
deməkdir.  Entropiya  dedikdə  əlaqəli  enerjinin  yayılaraq 
istifadə üçün  əlçatmazlığının ölçüsü kimi başa düşülür.
Ekosistem  enerji  çevrilməsini  tənzimləmə  qabiliyyətinə 
malikdir.  O,  həmişə  bu  prosesdə entropiyanın  minimal  həd­
də saxlanılmasına çalışır.
Hər  bir  ekosistem  xarici  mühitin  dəyişməsinə  uyğun­
laşmaq  üçün  daima  dinamiki  vəziyyətdə  olur.  Bu  dinamiki 
vəziyyət  ekosistemin  ayrı-ayrı  bölmələrinə  və  yaxud  bütün­
lükdə  sistemin  özünə  aid  edilə  bilər.  Bu  zaman  dinamika 
ekosistemə təsir edərək onun dəyişməsinə və ya yenisinin ya­
ranmasına təsir edən  faktorlara uyğunlaşma ilə əlaqədar ola 
bilər.
Dinamikanın  ən  sadə  növü  sutkalıq  dinamikadır.  Bu 
bitki  aləminin  fotosintezi  və  suyun  buxarlanmasının  sutka 
ərzində  dəyişməsi  ilə  əlaqədardır.  Dəyişmələr  mövsüm  xa­
rakterli  olduqda  orqanizmlər  dəyişmələrə  daha  aktiv  meyl 
göstərirlər.  Dinamika  vaxtaşırı  təkrar  olunduğu  üçün  o, 
dövri  dinamika  adlanır.  Ekosistemin  inkişafına  təsir  edən 
dinamika istiqamətlənmiş dinamika adlandırılır.
Dövri təkrar olan dinamika, tsiklli, dəyişən və ya «fuluk- 
tuasiya» adlandırılır.  İstiqamətlənmiş dinamika ekosistemin
51

---