Dərs vəsaiti Azərbaycan respublikası Təhsil nazirinin 27. 02. 2013- cü il

71 
 
nəsi,  çəmən  kəpənəyi,  yonca  uzun  burunu  və  s.-  dir.  (2-3  kq/ha 
dendrobatsilin, entobakterin).  
Xəstəliklərdən ən çox pas, unlu şeh, bakterioz, askoxitoz, pe-
ronosporioz  və  s.-  dir.  Mübarizə  tədbiri  yonca  bitkisində  olduğu 
kimidir. Mübarizə  məqsədilə kimyəvi preparatlardan istifadə olu-
nur. 
Sortları. Azərbaycanda (2010) Lqovskaya 31-292, Nemçinov-
skaya - 72, Orlovskaya - 4 sortları rayonlaşdırılmışdır.  
Məhsulun yığılması. Quru ot məqsədilə yığım apararkən bit-
kinin morfoloji  quruluşuna (botaniki təsviri)  fikir vermək lazım-
dır.  Əgər  qarışıq  əkinlərdə  gülül  üstünlük  (çoxluq)  təşkil  edirsə, 
yığıma  paxlaların əmələ gəlməsi dövründə, vələmirin süpürgələ-
diyi dövrdə biçmək lazımdır. Biçinin gecikdirilməsi yemin keyfiy-
yətini aşağı salır.  
Toxumluq  gülülün  yığımı  gecikdirilsə  aşağı  yaruslardakı  to-
xumlar tökülə bilər.  Qınların (paxlaların) 2/3 hissəsi  yetişən kimi 
yığıma başlanılmalıdır. Bu dövrdə aşağı yaruslardakı dənlər mum 
fazasında olur. Otbiçən maşınla gülül biçilməli 3-4 gündən sonra 
biçilmiş gülül səhər-səhər СК-3 markalı kombaynla döyülməli və 
ОС-1 markalı toxumtəmizləyəndə təmizlənməlidir.  
Döyüldükdən  sonra  toxumun  nəmliyi  14-15%-ə  çatdırılmalı, 
dezinfeksiya olunmalı və havalı anbarlarda saxlanılmalıdır. 
 
3. 2. Payızlıq gülül 
 
Respublikamız ərazisində payızlıq gülülün yabanı formalarına 
dəniz səviyyəsindən 2500-2800 m  yüksəklikdə təsadüf edilir. Bu 
bitki taxıl əkinlərinin arasında daha çox olur. Payızlıq gülül yaşıl 
ot, silos, quru ot və  heyvanları otarmaq  üçün istifadə  edilə bilər.  
Yemlilik  keyfiyyətinə  görə  digər  paxlalı  bitkilərdən  üstündür. 
Yoncada  14%,  yazlıq  gülüldə  15%  zülal  olduğu  halda  payızlıq 
gülülün quru otunda 15-20% xam zülal vardır. Zülaldan əlavə 1,4-
2,4% yağ, 17-29% azotsuz ekstraktiv maddələr vardır.  
Botaniki təsviri. Payızlıq gülülün (Vicia villosa Roth.) yaxşı 
inkişaf etmiş mil kökü və çoxlu kökcükləri var. 

---

72 
 
Gövdəsi nazik, üzəri tükcüklərlə örtülü əyiləndir, hündürlüyü 
100-120  sm,  tez  yatandır.  Yarpaqları  cütlələkşəkillidir.  Nəhayəti 
bığcıqla  qurtarır.  Yarpaqcıqların  miqdarı  6-10  cüt  olur.  Forması 
lansetvaridir.  Çiçəkləri  açıq-bənövşəyi  rəngdədir.  Çarpaz  tozla-
nandır.  Paxlası  uzunsov  romb  formalı,  tünd-şabalıdı  rəngdədir. 
Paxlada  dənlər  2-6  ədəddir.  Toxumlar  şarşəkilli  tünd-şabalıdı  və 
qara rənglidir. Mütləq kütləsi 25-30 qramdır (şəkil 22). 
Payızlıq  gülülü  arpa,  vələmir  və  çovdarla  qarışıq  əkdikdə 
məhsuldarlıq artır və yemin keyfiyyəti yüksəlir.  
Bioloji xüsusiyyətləri. Payızlıq gülül normal qışlayır və -6 
0
C 
şaxtaya  dözür.  Onu  həm  payızda,  həm  də  yazda  becərirlər. 
Optimal  səpin  müddətində  2-3 
0
C  istilikdə  7-8  günə  cərgələrdə 
tam  və  bərabər  miqdarda  cücərtilər  verir.  İnkişafının  ilk  dövr-
lərində  istilik və nəmliyə  tələbkardır. Cücərtiləri  –3-4 
0
C
 
şaxtaya 
dözür. 
Çarpaz tozlanan bitkidir, tozlanma həşəratlar vasitəsilə gedir. 
Çiçəkləmə  müddəti    15-20  gün  davam  edir.  Vegetasiya  müddəti 
sortdan  və  becərmə  texnologiyasından  asılı  olaraq  dəyişir.  To-
xumları 50-70 günə yetişir. 
Növbəli  əkində  yeri.  Payızlıq  gülülü  tərəvəz  növbəli  əkin-
lərində, yem növbəli əkinlərində və fermayanı növbəli əkinlərində 
becərirlər.  Cərgəarası  becərilən  bitkilər  gülül  üçün  yaxşı  sələf 
hesab olunurlar. Gülülü payızlıq buğda, arpa, qarğıdalı və pambıq 
yerinə də əkmək olar. 
Torpağın  becərilməsi.  Payızlıq  gülülün  səpini  üçün  torpaq, 
sələf bitkilərindən asılı olaraq becərilir. Alaq otlarını məhv etmək 
üçün  torpaq  suvarılır  və  yumşaldılır.  Alaqlar  cücərdikdən  sonra 
sahə şumlanır. Şum  altına peyin və fosfor gübrələri verilir. Hek-
tara  10  ton  peyin  və  60  kq  superfosfat  verilməsi  kifayətdir. 
Səpinqabağı malalama aparılır. Əgər səpin erkən yazda aparılma-
lıdırsa  torpaq  payızda  dondurma  şumu  edilməlidir.  Şumun 
dərinliyi 25-28 sm olmalıdır. Erkən  yazda səpinqabağı  malalama 
aparılmalıdır.  
Səpin. Səpindən qabaq toxumların cücərmə qabiliyyəti yoxla-
nılıb dərmanlanmalıdır. Səpin СУ-24  və ya СУБ-48М markalı to-

---

73 
 
xumsəpənlə cərgəaraları 7,5-15-30 sm olmaqla aparılır. Səpin nor-
ması sortdan, toxumların mütləq kütləsindən, səpin üsulu və səpin 
müddətindən,  habelə  becərilən  bölgədən  asılı  olaraq  dəyişir.  
Səpin  norması  suvarılan  zonalarda  az,  dəmyə  yerlərdə  nisbətən 
çox  götürülür.  Hektara  70-100  kq  toxum  səpilir.  Toxum  3-4  sm 
dərinliyə  basdırılır.  Vegetasiya  müddətində  2-3  dəfə  suvarılır. 
Fosfor  gübrəsinə  tələbatı  daha  çoxdur.  Bitkini  qönçələmə 
fazasında iki dəfə gübrələmək məsləhət görülür. 
Yığım.  Yaşıl  ot  üçün  qönçələmə  və  çiçəkləmə  fazasında  bi-
çilir.  Payızlıq  gülül  nisbətən  quraqlığa  davamlıdır.  Quraqlıq  böl-
gələrdə qışqabağı səpinlərdə yaxşı bitir. Yığım yazlıq gülüldə ol-
duğu kimidir. 
3. 3. Çöl noxudu  
 
Əhəmiyyəti. Çöl noxudunun yaşıl kütləsi yaxud quru otunda 
çoxlu miqdarda (mütləq quru kütləyə görə 23,6 və 18,5%) protein 
vardır.  Onun  toxumunda  proteinin  miqdarı  21,9%-dir.  Bir  kq 
toxumunda 18 qram lizin, çoxlu metionin, sistein və triptofan var-
dır. 
Botaniki  təsviri  və  bioloji  xüsusiyyətləri.  Çöl  noxudu  (Pi-
sum  arvense  L.)  payızlıq  yaxud  yazlıq  birillik  bitkidir.  Bir  neçə 
növü  vardır.  Vaxtilə  Azərbaycanda  yalnız    “çöl  noxudu-1444” 
sortu becərilirdi. Үmumittifaq Bitkiçilik İnstitutu Moskva  bölmə-
sinin  əməkdaşları  tərəfindən  alınmışdır.  1959-cu  ildə  Azərbay-
canın bir sıra dağ və dağətəyi zonaları üçün rayonlaşdırılmışdır. 
Çöl noxudunun mil kök sistemi var. Kökün görünüşü boz, sa-
rımtıl, boğaz hissəsində qalınlığı 1,2 sm, orta dərəcədə yumşaqdır. 
Kökü torpağın 50-70 sm dərinliyinə gedir, ətraflara isə 20-30 sm-ə 
qədər yayılır. Bir bitkinin kökü üzərində 30-a qədər kök yumrusu 
əmələ gəlir.   
Bitkinin  hündürlüyü  100  sm-ə  çatır.  Gövdəsi  nazik  və  qaba 
olur. Gövdənin orta hündürlüyü 50-90 sm-dir. Gövdənin əsasında 
diametri 1,2-1,8 sm-ə çatır. Az miqdarda tüklü, yarımkoldur, orta 
dərəcədə  suludur.  Bir  bitkidə  8-11  gövdə,  hər  gövdədə  8-26 
buğumarası olur. Gövdənin rəngi boz-narıncıya çalır (şəkil 23).  

---