Dərs vəsaiti Azərbaycan respublikası Təhsil nazirinin 27. 02. 2013- cü il

64 
 
Hektardan  50-60  sen.  quru  kütlə  5-6  sen.  toxum  verə  bilir. 
Orta quru kütlə məhsuldarlığı 25-30 sen., toxum məhsuldarlığı isə 
2-3 sen.-dir. 
Kök sistemi yaxşı inkişaf etmişdir. Kökümsovlardan və nazik 
kökcüklərdən  təşkil  olunub.  Torpağın  0,5  m-ə  qədər  dərinliyinə 
gedir (şəkil 18). 
Yarpaqları  yastı,  hamar,  3-11  mm  enində,  kənarları  girintili-
çıxıntılı, tünd yaşıl və göyümtül rənglidir, qulaqcığı olmur. Dilçəsi 
uzun olur, yuxarıdan daralır. Cavan yarpaqları eşilmişdir. Genera-
tiv budaqları 0,3-1,2 m hündürlükdə, nazik, yaxşı yarpaqlanandır. 
Çiçək  qrupu  7-30  sm  uzunluqda  çəhrayı  rənglidir.  Sünbülcükləri 
iriçiçəkli,  xırda,  yalnız  bir  çiçəyi  məhsuldardır.  Meyvəsi  xırda, 
örtüklü,  bozumtul  -  bürüncü  rəngli,  parlaq,  qılçıqsız,  töküləndir. 
1000 ədədinin kütləsi 0,14 qr-dır. 
 
2. 12. Çəmən qırtıcı 
 
Çəmən qırtıcı (Poa pratensis L.) Qırtıckimilər (Poaceae) fəsi-
ləsinə  daxil  olan  çoxillik,  alt  mərtəbəli,  kökümsovgövdəli-sey-
rəkkollu otlaq, çəmən və qazon bitkisidir. Yüksək qidalılığa, yaxşı 
yeyilməsinə  görə  seçilir.  Yaxşı  xora  verir,  otarılmaya,  tapdalan-
maya,  şaxtaya  davamlı,  uzun  ömürlüdür.  Quru  ot  məhsuldarlığı 
40-60 sen/ha, toxum məhsuldarlığı isə 2-7 s/ha-dır. 
Kök sistemi yaxşı inkişaf etmişdir. Sürünən kökümsovlardan 
və  nazik  kökcüklərdən  təşkil  olunmuşdur.  Torpağın  üst  qatında 
yerləşir. Bitki çoxlu sayda  qısa, yaxşı yarpaqlanan vegetativ bu-
daq,  az  sayda  düz  və  yaxud  dirsəkşəkilli  əyri  generativ  budaqlar 
əmələ  gətirir.  Gövdələri  hamar,  nazik,  dairəvi  və  ya    bir  qədər 
yastılaşmış kimi, 30-100 sm hündürlükdə olur. 
Vegetativ budaqların yarpaqları uzun enli (2-6 mm) tünd göy, 
yaşıl,  parlaq,  qılcıqsız,  yumşaq,  yuxarı  hissəsi  kütləşmiş,  dilçəsi 
qısa olur (şəkil 19). 
Çiçək qrupu dağınıq, uzadılmış və yaxud piramidal formada, 
25  sm  qədər  uzunluğu  olan  süpürgədir.  Süpürgənin  budaqcıqları 

---

65 
 
tüklüdür.  Sünbülcükləri  xırda,  yumurta  formalı  4-6  mm  uzun-
luqda, 2-5 çiçəkli, yaşıl və ya bənövşəyi rənglidir. 
Meyvəsi  xırda,  üçkünc,  açıq-qəhvəyi  rəngli  əsası  tüklü,  2,4-
3,4 mm uzunluğunda, 0,6-1,0 mm enində, 0,5-0,8 mm qalınlıqda 
örtüklü dəndir. 1000 dənin kütləsi 0,3 qr olur. 
 
2. 13. Çəmən tülküquyruğu 
 
Çəmən  tülküquyruğu  (Alopecurus  pratensis  L.)  qırtıckimilər 
(Poaceae)  fəsiləsinə  daxil  olan  çoxillik,  üstmərtəbəli,  kökümsov-
gövdəli-seyrəkkollu  çəmən  və  otlaq  bitkisidir.  Nəmliyin  müvəq-
qəti  artıqlığı  şəraitində  də  bitmə  yerlərində    yaxşı  bitir.  Erkən 
qidalı  yem  verir  ki,  bunu  da  bütün  heyvanlar  yaxşı  yeyirlər.  Bir 
sahədə 10-15 il qala bilir və biçildikdən sonra yaxşı inkişaf edir. 
Quru  ot  məhsuldarlığı  40-60  sen.,  toxum  məhsuldarlığı  isə 
1,5-3  s/ha-dır.  Kök  sistemi  saçaqlıdır,  torpağın  üst  qatında  yer-
ləşir. Başqa taxıl otlarına nisbətən kök sistemi zəifdir. Kökləri qısa 
(10  sm-ə  qədər)  kökümsovlarla  birlikdə  sıx  çim  qatı  əmələ 
gətirirlər. 
Çəmən  tülküquyruğu  qısa  və  uzun  (40-110  sm)  vegetativ 
gövdələr, yumşaq, düz və ya zəif əyilmiş, yarpaqlanmış generativ 
gövdələr əmələ gətirir. 
Yarpaqları xətvari, uzun, 0,4-1,0 sm enində, qulaqcıqsız, tük-
süz, qabarıqlı, üstü kələ-kötür, alt hissəsi bir qədər parlaq, bozum-
tul-yaşıl rəngdə olur (şəkil 20). 
Cavan  budaqların  yarpaqları  bükülmüşdür.  Dilçəsi  qısa  (1-2 
mm), küt, bəzən isə cırılmış kimidir. 
Çiçək qrupu sıx, silindrik,  2-10 sm uzunluğunda, 0,6-1,0 sm 
enində,  yaşılımtıl-boz  rəngli  yalançı  sünbüldür  (sünbüləbənzər 
süpürgə). Çiçək qrupu çəmən pişikquyruğunun çiçək qrupunu xa-
tırladır.  Ancaq,  uzun  və  nazik  qılçıqları  olduğuna  görə  bir  qədər 
yumşaq görünür. Süpürgənin axırıncı budaqcıqları çox qısa,  əsas 
oxa  sıxılmış,  və  3-4  sünbülcüklü  olur.  Sünbülcükləri  bir  çiçəkli, 
ellipsşəkilli, yanlardan yastılaşmış, 6 mm-ə qədər uzunluqda,  qı-
sa, sınan qılçıqlı və yumşaq tüklü olur. 

---

66 
 
Səpin  materialı  çətin  səpilməsi  ilə  seçilir.  Meyvəsi  örtüklü, 
ağımtıl- boz rəngli, yumurta formalı, qılçıqlı dəndir. Dənin uzun-
luğu 3,5-6  mm, eni  1,4-2,0 mm, qalınlığı 0,3-0,9  mm olur. 1000 
ədədinin kütləsi 0,9 qr-dır. 
Seleksiya yolu ilə alınmuş sortları  əkilib becərilir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

67 
 
III FƏSİL. BİRİLLİK  PAXLALI   OTLAR 
 
Birillik  yem  otları  təyinatı  və  istifadəsinə  görə  müxtəlifliyə 
malikdir.  Kifayət  qədər  nəmlik  olan  bölgələrdə  bu  otlar  yaxşı 
herik bitkisidirlər. Məsələn, gülül-vələmir qarışığı ilə dincə qalmış 
məşğullu  herik  tarlası,  çoxlu  əla  yem  almağa  və  vaxtlı-vaxtında 
payızlıqların əkini üçün tarlanı azad etməyə imkan verir. 
Uzun  müddət  aparılmış  altıtarlalı  yemçilik  növbəli  əkinində 
gülül-vələmir qarışığı ilə dincə qalmış məşğullu herik tarlası ildə 
hektardan 250 sentner yaşıl kütlə məhsulu vermişdir.  
Birillik taxıl otları kövşənlik əkinlərdə və ot çalımı qismində 
istifadə olunur. Kifayət qədər istilik və nəmlik olan ərazilərdə ta-
xılların yığımından sonra, gülül-vələmir və noxud-vələmir qarışığı 
hektardan 150 sentner yaşıl kütlə məhsulu alınmasına imkan verir. 
Birillik yem otlarının içərisində elə növlər var ki, inkişafının 
başlanğıcında  yavaş-yavaş  böyüyürlər  və  kifayət  qədər  yüksək 
kölgəliyə dözmək qabiliyyətinə malikdirlər. Təcrübədə bu bioloji 
xüsusiyyətdən  istifadə  edilməklə  otların  üçqat  qarışığı  səpilir. 
Xüsusən yazlıq gülülün vələmir və Sudanotu ilə əkini müvəffəqiy-
yətlə  uyğunlaşır.  Belə  uyğunlaşmada  birinci  biçinin  yaşıl  kütləsi 
gülül və vələmirdən, lakin ikinci və növbəti biçinlərdə Sudanotu-
nun gövdəsi və yarpaqlarından ibarət olur. 
Birillik otlar vegetasiya müddətlərinin qısa olması ilə fərqlə-
nirlər, bu cür əlamət, uzun dövr ərzində heyvanları yaşıl yemlə tə-
min etmək üçün onların müxtəlif müddətlərdə səpilməsinə  imkan 
verir. Qısa və uzun vegetasiya dövrləri olan yem bitkilərinin becə-
rilməsi  eyni  zamanda  heyvandarlıqda  yaşıl  yemlərdən  istifadə 
müddətinin  uzadılmasını  təmin  edir.  Bir  sıra  birillik  ot  növləri 
(yazlıq  gülül,  səpin  lərgəsi,  yem  paxlası)  tərkibində  çoxlu  miq-
darda zülal və əvəzedilməz amin turşuları (xüsusən lizin) olan yü-
ksək dən məhsulu verirlər.  
Birillik otlar suvarma şəraitində daha çox məhsul vermək qa-
biliyyətinə malikdirlər.  
Azərbaycanda heyvandarlığı inkişaf etdirmək üçün möhkəm, sabit 
yem bazasının yaradılmasında çoxillik ot bitkiləri ilə yanaşı biril-

---