Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
27 
Göstərmək  lazımdır  ki,  nitq  qüsuru  ilə  əziyyət  çəkən  uĢaqların 
müəyyən  günü  sinir  sisteminin  bu  və  ya  digər  xəstəliklərinə  tutulmuĢ 
olurlar.  
Sinir  sistemi  xəstəlikləri  üzvü  və  funksional  olmaqla  iki  yerə 
bölünür.  Üzvü  xəstəliklər  sinir  sistemi  toxumalarında  çox  və  ya  az 
dərəcədə  struktur  dəyiĢmələri  zamanı  baĢ  verir.  Funksional  sinir 
xəstəliklərinin əsasını neyrodinamik pozulmalar təĢkil edir.  
 
1.Sinir sisteminin üzvü xəstəlikləri  
 
Sinir sisteminin üzvü xəstəlikləri nitq qüsurunun mənĢəyinə görə 
yoluxucu  xəstəliklərə,  sinir  sisteminin  zədələnməsinə,  irsi-digenerativ 
xəstəliklərə, maddələr mübadiləsi xəstəliklərinə, ĢiĢlərə və beynin damar 
xəstəliklərinə ayrılır.  
UĢaqlarda nitq pozulmaları çox vaxt yoluxucu xəstəliklərin, sinir 
sisteminin  travmalarının,  intoksikasiya  və  irsi-degenerativ  xəstəliklərin 
nəticəsində meydana gəlir. Yoluxucu xəstəliklər bakteriyalar (bakteriya, 
mikrob,  infeksiya)  və  ya  viruslar  vasitəsi  ilə  uĢaqlara  yoluxur. 
Neyroyoluxucu 
xəstəliklərə  meninkitlər,  ensifalitlər,  menenqo-
ensifolitlər, polimitlər, poliradikulo-nevrit və digərləri aiddir.  
Sinir  sistemi  travmaları  (zədələri)  uĢaq  yaĢlarında  nitq 
qüsurlarının  əsas  səbəblərindən  biridir.  Ən  ağır  və  tez-tez  müĢahidə 
edilən  zədələr  kəllə-beyin  zədələridir.  Bu  zədələr  uĢağın  bətndaxili  və 
doğuĢ  zamanı  (doğuĢ  travmaları,  uĢağın  maĢa  ilə  enstraksiyası  və  s.)  
baĢ verir.    
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  çox  vaxt  nevrozlar  elə  uĢaqlarda 
müĢahidə  edilir  ki,  uĢaqların  ailələrində  artıq  psixi  xəstələr  vardır. 
Nevrozların əsasən 3 əsas tipi vardır: nevrasteniya, isteriya, psixasteriya.  
Göstərmək lazımdır ki, uĢaqlarda bu tiplərin əsl forması müĢahidə 
edilmir.  Lakin  nevrozlu  uĢaqların  ətraflı  müayinəsi  göstərir  ki,  bu 
uĢaqlarda  yaĢlılarda  inkiĢaf  etmiĢ  nevrozun  müxtəlif formalarına  oxĢar 
əlamətlər  ola  bilər.  Məsələn,  bəzi  uĢaqların  kliniki  mənzərəsində 
dominant yeri tez yorulmaq, yüngül yayğınlıq, aktiv diqqətin üzgünlüyü 
(zəifliyi),  yuxunun  pozulması,  yaddaĢın  olmaması  tutur.  Bu  əlamətlər 
nevrosteniyanın  əlamətlərinə  oxĢardır.  Digər  uĢaqlarda  həyəcanlı-
vasvasılıq,  özünəinamsızlıq,  öz  hərəkətlərinə  Ģübhə  müĢahidə  olunur. 
Belə uĢaqlarda qorxaqlıq, həddən artıq ağlağanlıq (nevrozun psixostepik 
forması)  da  olur.  Ġsterik  tipli  nevrozlarda  emosional  davranıĢ, 
özünütəlqin, psixoloji təlqin və s. əlamətlər özünü göstərir.  

---

 
28 
Bəzən  bu  cür  xəstələrdə  isterik  mutizm  (sinir  sistemində  heç  bir 
üzvü  dəyiĢmənin  olmaması  ilə  Ģərtlənən  nitqdən  imtina)  susmaq 
müĢahidə  edilir.  Mutizmdə  xəstələr  danıĢmasalar  da  onlarda  yazı 
vərdiĢləri pozulmamıĢ olur. Bəzən isterik tipli xəstələrdə isterik afoniya-
səsin  olmaması  da  müĢahidə  edilir.  Ġsterik  tipli  xəstələrdə  bəzən 
psixozədələyici  faktorun  təsiri  ilə  tutmalar  baĢ  verir.  Tutmalar 
istiqamətləndirici  hərəkətlərin  bolluğu  ilə  (qəh-qəhə  ilə  gülmək, 
ağlamaq, diĢləri qıcamaq) xarakterizə olunur. Adətən bu zaman xəstənin 
Ģüuru  pozulmur,  refleksləri  və  həssaslığı  mühafizə  olunur.  Bunlardan 
istifadə edərək bəzən isterik tutmaların qarĢısını güclü emosional təsirlə 
və  ya  qeyri-adi  qıcıqla  almaq  olar.  (xəstənin  üzünə  soyuq  su  çiləmək, 
disfunksiyalar  –  çox  tərləmə,  arterial  təzyiqin  enib-qalxması,  nəbzin 
dəyiĢkənliyi  ilə  müĢayiət  edilir.  Bəzi  hallarda  disfunksiya  özünü  hər 
hansı bir üzvünün-ürək, mədə-bağırsaq və s. fəaliyyətinin pozulmasında 
göstərir. 
Göstərmək lazımdır ki, nevrozlu uĢaqların motor xüsusiyyətləri də 
nəzər-diqqəti  cəlb  edir.  Belə  ki,  xəstələrdə  yüksək  müttəhərriklik, 
oturmamazlıq,  ayrı-ayrı  hərəkət  aktlarının  sürətlə  yerinə  yetirilməsi 
qeyd edilir. Bəzən bu tez yorulma ilə uzlaĢır.  
Nevrozun  formalaĢmasından  biri-koordinator  nevroz  olub 
hərəkətlərin  koordinasiyasının,  fəaliyyətin  müəyyən  növünün  (yazı 
yazma, pianoda çalma və s.) yerinə yetirmə vərdiĢlərinin pozulmasıdır. 
Bu  zaman  fəaliyyətin  digər  növləri  adətən  dəyiĢməz  qalır.  Belə  ki, 
qələmlə yazı yaza bilməyən xəstə pianoda çala bilər və ya əksinə.  
Nevrozun  xüsusi  tipi  kəkələmədir.  Adətən  kəkələyən  uĢaqların 
çox böyük qismində bu xəstəlik inkiĢaf edən nevroz fonunda meydana 
gəlir  və  yalnız  çox  az  uĢaqlarda  kəkələmə  nevrozun  digər  növləri  ilə 
eyni  vaxtda  baĢ  verə  bilir.  Kəkələyən  uĢaqlar  adətən  həddən  artıq 
mütəhərrikdirlər. Bu uĢaqların hərəkətləri kəskin, çox vaxt kifayət qədər 
koordinasiya edilməmiĢ, tez qıcıqlanan olur.  
Belə  uĢaqlarda  diqqətin  və  yaddaĢın  davamsızlığı  və  digər  psixi 
xüsusiyyətlər qeyd edilir.  
Göstərilən  əlamətlərin  dinamikası  nitq  qüsurunun  dinamikası  ilə 
eynilik  təĢkil  edir.  Kəkələmənin  azalmaması  zamanı  digər  vegetativ, 
somatik  və  emosional  nevrotik  proseslər  də  azalır  və  əksinə 
kəkələmənin artması göstərilən əlamətlərin də yüksəlməsini Ģərtləndirir. 
Nitq  qüsurlarının  Ģərtlərindən  nevroloji  pozğunluqların  müalicəsi  nitq 
fəaliyyətinin  normallaĢdırılması  üçün  çox  vacibdir.  Sözsüz  ki,  bu 

---

 
29 
müalicə  mütəxəssisin  –psixonevroloqun  təyinatı  və  müĢahidəsi  altında 
aparılmasıdır.  
Müalicə zamanı aĢağıdakı tədbirlərdən istifadə edilir.  
a) sinir sisteminin funksiyasının pozulmasını və ya zədələnməsini 
meydana gətirən əsas proseslərə təsir etmək (etioloji müalicə); 
b)  xəstəlik  prosesinin  inkiĢaf  mexanizminə  təsir  etmək  (patogen 
müalicə); 
v)  xəstəliyin  ayrı-ayrı  simptomlarına  təsir  etmək  (simptomatik 
müalicə). 
Loqopedik  fəaliyyətdə  ən  az  rast  gəlinən  etimoloji  müalicədə 
uĢaqlar  əvvəllər  müalicə  alsalar  da  loqopedik  iĢ  prosesində  yenə  də 
bakteriya  əleyhinə,  xroniki  sinir  sistemi  xəstəliklərinə  qarĢı,  maddələr 
mübadiləsinin bərpası üçün müəyyən müalicə kursu keçirlər.  
Nitq  fəaliyyətinin  pozulmasına  səbəb  olan  sinir  sistemi 
xəstəliklərinin  patogenetik  terapiyası  daha  çox  müĢahidə  olunur.  Bu 
müalicədə  əsas  məqsəd  pataloji  proseslərin  inkiĢafına  səbəb  olan 
mexanizmlərin 
fəaliyyətini 
məhdudlaĢdırmaq 
və 
zədələnmiĢ 
funksiyaların  bərpası  üçün  müsbət  imkanları  yaratmaqdır.  Patoloji 
proseslərin  inkiĢafına  səbəb  olan  sinir  sisteminin  üzvü  xəstəlikləri, 
əsasən  likvorodinamikanın  pozulması,  yoluxucu  iltihabı  xəstəliklər  və 
zədələrdir. Bununla əlaqədar, göstərilən faktorların sinir sisteminə etdiyi 
təsirin qarĢısını almaq məqsədilə dövrü degidratasiya  terapiyası (onurğa 
beynin  mayesinin  təzyiqini  azaltmaq)  və  təzə  yaraların,  çapıqların 
sağalmasına kömək edən qida toxuma terapiyası aparılır.  
Sinir  sistemi  xəstəliklərinin  aradan  qaldırılmasına  psixotop 
dərman preparatlarının istifadə edilməsi də az əhəmiyyət daĢımır.  
AparılmıĢ  eksperimentlər  nəticəsində  müəyyən  edilmiĢdir  ki, 
afaziya  zamanı  nitq  fəaliyyətinin  bərpa  müddəti  müəyyən  qədər 
psixotrop  dərmanlarla  müalicə  azaldır.  Belə  ki,  bu  cür  müalicə 
nəticəsində  afaziyalı  xəstələrin  nitq  fəaliyyəti  müəyyən  qədər  bərpa 
olunur.              
Beləliklə  də,  nitq  fəaliyyətinin  öyrənilməsi,  nitq  qüsurlarının 
aradan qaldırılması üçün bu problemlərin tibbi cəhətdən öyrənilməsinin 
çox böyük əhəmiyyəti var.  
Dinamik  afaziya  sözlərin  təkrarında,  isimləri  adlandırmaqda, 
nitqi  baĢa  düĢməkdə  xəstə  çətinlik  çəkməsə  də  onda  cümlələrlə 
danıĢmaq  qabiliyyətinin  pozulması  ilə  əlaqədardır.  Dinamik  afaziyanın 
iki 
formasını  qeyd  etmək  olar:  bunların  birində  fikirlərin 

---