Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
110 mərhələsnə də şamil edilə bilər. Ə.Xaqani alim dostu Qutbəddinə yazdığı məktubunda nəsr əsərlərindən və onların üslub xüsusiyyət- lərindən bəhs edərək demişdir; «Katiblik (nəsrlə yazmaq) üç növ- dən artıq deyil: dəbiranə, vaizanə və mühəqqiqanə. Lakin «ibarə/lər» və sözlə ifadə oynamaq üslubları çoxdur. Y.Seyidov qeyd edir ki, Xaqaninin bu bölgüsündə 1) «dəbiranə» bədii və rəsmi-kargüzarlıq üslubuna, 2) «vaizanə» dini-didaktik üslüba, 3) «mühəqqiqanə» elmi-tədqiqat üslubuna uyğun gəlir. Ə.Dəmirçizadə müasir Azərbaycan dilinin aparıcı funksional üslublarını, bədii, elmi və ictimai-siyasi terminlərə əsaslanaraq, üç növünü göstərir. Bu cəhətdən Xaqaninm bölgüsü üzrə «vaizanə» dini-didaktik üslub ədəbi dilin «ictimai-siyasi üslub» növü onun bir qoludur. Rəsmi – kargüzarlıq anlayışını bildirən üslub qolu da buraya daxildir». Dilçilikdə üslubiyyat dedikdə, əsasən iki üslubiyyat növü nəzərdə tutulur. Bunlardan birincisi dil vahidlərinin üslubiyya- tıdır ki, onların özləri də müxtəlif yarımqruplara bölünür. Mə- sələn, fonetik üslubiyyat, leksik üslubiyyat, morfoloji üslubiyyat və sintaktik üslubiyyat. Üslubiyyatın bu bölmələri modallıqla sıx əlaqədardır. Hətta cümlənin aktual üzvlənməsində iştirak edən prosodik vasitələr də üslubi fonetikaya aiddir. Müasir Azərbaycan dilini mükəmməl bilən hər bir adam səslərin uzanması, qısaldılması, vurğu, intonasiya vəs.vasitəsi ilə fonetik üslub yarada bilər. Hər hansı bir samitin və ya saitin tez-tez təkrarlanması xüsu- si üslubi məqam yaradır. Məsələn, S.Rüstəmin «Çapayev» şeirin- dəki kimi (Ç samiti orada müəyyən ahəng yaradır). Uşaqlar üçün olan yanıltmacların hamısında səslərin təkrarı məqsədyönlü şəkildə ifadəni çətinləşdirir. S.Rüstəmin «Bahar rəqsi» şeirində iki misrada 3 sait – a, ə, ı təkrarlanır; 20 sait-heca 3 sait hesabına yaranır. 111 Lənkərandayıq, Lənkərandayıq, Həyəcandayıq, həyəcandayıq. Eləcə də uşaqlar üçün qurulan yanıltmaclarda: Getdim gör- düm bir dərədə iki kar, kor, kürkü yırtıq kirpi var. Burada da k və r samitlərinin təkrarı məqsədyönlü şəkildə qurulmuşdur. Leksik üslubiyyatda əsas məsələ sözlərin seçilməsidir. Bu- rada da təkrarlar, paronimlər, sinonimlər və s. əsas rol oynayır. Hətta bəzən söz və ifadələrin qarşılaşdırılması da güclü üslubi məqam yaradır. Məsələn, ...Nəuzibillah bir dəqiqəliyə belə güman eləyək: Yer üzündə heç bir din yoxdur, yəni cəmi millətlər dinsizdir.., və habelə nə kafir var, nə iman əhli var var, və sünni, na şiə, nə xaçpərəst, nə bütpərəst, nə erməni Qriqoryan, nə orto- doks, nə rus, nə müsəlman, nə kilsə, nə məscid, nəuzibillah, nə isna əşəri, nə şafeyi. nə həmbəli hənəfi, babi, malakan, pirigün, şeyx, dərviş, ... (üzr istəyirik). (C.Məmmədquluzadə) Onomastik laydan da üslubi məqsədlər üçün istifadə edilir. Obrazın daxili aləmini açmaq üçün onlara verilən ad və soyadlar- dan geniş istifadə edilir. Məsələn, Haray Həşirzadə, Lal Dinmə- zov, Yazıq Fağırzadə kimi ad və soyadlar obrazın xarakterini əvvəlcədən oxucuya məlum edir. Üslubi morfologiyada müəyyən şəkilçilərin artırılıması və ya ixtisarı üslubi xarakter daşıyır. Mə- sələn, Xalqın düşmənləri xalq düşmənlərini məhv edir. Burada xalq sözünün birincisində yiyəlik hal şəkilçisi vardır. Deməli, düş- mənlər də, xalq da konkretdir. İkinci xalq sözündə isə, müəyyənlik bildirən yiyəlik hal şəkilçisi yoxdur. Buna görə də həm xalq, həm də düşmən sözləri qeyri-müəyyəndir (ya uydurmadır). Dil vahidləri məhz sintaktik səviyyədə geniş fəaliyyət im- kanı qazanır. Sintaktik üslubiyyat da dil sturukturunun başqa sə- viyyə üslüblarına nisbətən daha geniş və əhatəlidir. Burada söz 112 sırası, cümlənin məqsəd və avaza görə dəyişməsi, prosodik vasi- tələrlə yaranan üslubi məqamlar, sintaktik təkrarlar, cümlənin sa- dələşdirilməsi və s. əsas rol oynayır. Məsələn, Zarafat kənarda qalsın, mən qorxuram ki, İran azərbaycanlıları deyərlər ki, Cul- fadan başlamış, bir tərəfi Savuç bulaq İran Kürdüstanı; Həmə- dan, Qəzvin, ta gəldi çıxdı Gilana və Şimal tərəfdə Şura Azərbay- canına qədər, belə bir məmləkətin — ki, adı İran Azarbaycandır, – cəmi əhalisinin ana dili türk dilidir və türk dilı də olmalıdır. (―Molla Nəsrəddin‖ jurnalı. 14 noyabr 1925-ci il. səh. 46) Azərbaycan dilinin funksional üslubları aşağıdakılardır: 1. Bədii üslub. Burada terminlər işlənmir. Əsas sərt bədiilik – obrazlılıqdır. Növləri – qəzəl, qəsidə, şeir, nəsr, dram və s, üs- lubu. Bundan əlavə hər sənətkarın öz üslubu olur. 2. Elmi üslub. Burada terminlər əsas yer tutur. Bədiiliyə yol vermək olmaz. Elmi üslubda: monoqrafiya, dərslik, elmi rəy və s. 3. Publisistik üslub. Bu üslub hamının başa düşə biləcəyi şəkildə olmalıdır. 4. Rəsmi-kargüzarlıq üslubu – Dəftərxana sənədləri üslubudur, 5. Natiqlik üslubu. Məruzə, Mühazirə, çıxış. 6. Məişət üslubu. Ailə-məişət üslubu, 7. Epistolyar üslüb – Məktublar, intim məktublar, rəsmi məktublar və ədəbi məktublar. NORMA Yuxarıda dediyimiz kimi, nitq mədəniyyətinin əlaqədar cə- hətlərdən biri də dil normasıdır. Norma yalnız seçilib əvəz olun- muş dilin bu və ya digər strukturu üçün ən optimal, bütün cəhət- lərdən bəyənilmiş formasıdır. Norma latın dilindən alınmış ter- min olub, ilkin mənası rəhbər, əsas, qayda, nümunə deməkdir. Bu termin ümumi olub, demək olar ki, bütün elmlərə, həyatın bütün sahələrinə aiddir. Normanı bilməmək bütün sahələrdə yanlış Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|