96
üçün səciyyəvi deyildir. Məhz elə buna görə də bunlar semantik
dialektizmlərdir. Ədəbi dilə məxsus olmayan sabit ifadə və
ibarələr isə frazeoloji dialektizm adlanır. Bunlardan da bədii
əsərlərdə geniş istifadə olunur.
Hazırda Azərbaycan ədəbi dilindən fərqli olaraq, dialekt və
şivələrdə çoxlu miqdarda səciyyəvi sözlər vardır; məsələn: cələf-
siz (arıq), zağar (qısa boy), salaxana (avara), ətmək (əppək, çö-
rək), taytamaq (axsamaq), cöyüz (qoz), zərdə (yerkökü), tüpü
(qar boranı), şoqqax (qırıq, sınıq); cinqoy (əsəbi) və s.
Dialekt sözləri bədii üslub üçün yararlı ifadə və təsvir
vasitələrindən sayılır. Buna baxmayaraq bədii əsərin dilinə hər
cür dialekt sözünü gətirmək olmaz. Bədii ədəbiyyatda həmin
sözlərdən başlıca olaraq, yerli kolorit yaratmaq, surətin nitqini
fərdiləşdirmək, hadisəni real əks etdirmək üçün istifadə olunur.
Bu məqsədlər üçün bədii əsərin dilində dialektizmlərin
işlədilməsi yazıçıdan olduqca böyük sənətkarlıq tələb edir. Çünki
həddindən artıq dialekt sözü işlətdikdə yazıçının dili qəlizləşir və
anlaşılmazlıq yaradır; bu isə əsərin bədii effektini azaldır, onun
təsir gücünü zəiflədir.
Azərbaycan dilinin zəngin dialekt vəşivələri, demək olar ki,
bütün dövrlərdə söz sənətkarlarının nəzər – diqqətini cəlb etmiş-
dir. Klassik şair və yazıçılarımız bu vasitələrdən geniş istifadə
etmişlər.
Dildə ifadə etdiyi mənasına görə nisbətən elvarı, saya xarak-
terli olan söz qrupu da vardır ki, bunlar loru sözlər adlanır;
məsələn:
Nə deyim, Hacı Cəlalın pulu məndə olaydı, görərdin lələĢin
nə lələĢdir.
(Ə.Haqverdiyev)
...Vəqta ki, danışdız, vüzəra oldu xəbərdar,
Mütləq görəcəklər ki, cibişdana zərər var.
(M.Ə.Sabir)
97
Misallardakı lələĢ, cibiĢdanaloru sözlərdir. Dilizdəki lə-
limək (yalvarmaq), qanmaq (anlamaq), dartmaq (çəkmək), yol-
lamaq (göndərmək), baldır (qıç) və s. kimi sözlər də saya, yəni
loru xarakterlidir.
Loru sözlər, çox güman ki, öz yerlilik xüsusiyyətlərini get-
gedə itirmiş olan dialekt ünsürləridir. Bunu keçid xarakterli bəzi
sözlərdə görmək olur; məsələn:
Yaşıl otlar öpər dəqiqədə bir,
Pənbə tombul lətif ayaqlarını,
Axışıb ən kiçik sular xəndan,
Ninni söylər o şux üçün hər an
(H.Cavid)
Bu misaldakı tombul və ninni sözləri artıq məhdud dairədə
mənimsənilmə çərçivəsindən çıxıb bir çox dialekt və şivələrdə
eyni mənada işlənməkdədir.
Loru sözlə dialekt sözü arasındakı əsas fərq ondan ibarətdir
ki, birinci qrup sözləri, yəni loru sözləri hamı başa düşür, leksik
dialektizmlər isə ancaq müəyyən qrup yerli əhali tərəfindən
işlədilir.
Loru sözlərdən də bədii əsərlərin dilində hadisəni real və
canlı təsvir etmək, surət nitqini fərdiləşdirmək və s. məqsədlər
üçün istifadə olunur.
Vulqar sözlər
Kobud və qeyri-adi sözlər vulqarizm, yaxud vulqar sözlər
adlanır: məsələn: veyllənmək (gəzmək əvəzinə), goplamaq (da-
nışmaq əvəzinə), kaftar, donquldanmaq, dəmdəmə, səksəkə və s.
Vulqar sözlər öz mənalarına görə iki qrupa bölünür: kobud
sözlər, söyüş xarakterli sözlər:
a) Kobud sözlər. Bu qrup sözlər anlayışın az və ya çox
dərəcədə kobud şəkildə ifadə olunmasına xidmət edir. Məsələn,
98
yemək əvəzinə tıxmaq, gumbuldatmaq, çoxdanıĢan əvəzinə
heyvərə sözləri işlədildikdə məna kobud ifadə edilmiş olur. Eyni
zamanda bunların vasitəsi ilə haqqında danışılan əşya və ya şəxsə
müraciət olunan şəxsə mənfi münasibət bəsləndiyi bildirilir:
məsələn;
İndi, ey heyvərə, varınsa hünər,
Söylə, təbirini bilirsən əgər ?!
(S.Vurğun)
Misaldakı heyvərə sözü ilə müraciət olunan şəxsə qarşı
təhqiramiz məna, mənfi münasibət ifadə edilmişdir.
c)
Söyüş xarakterli sözlər. Vulqarizmlərdən bu qrup sözlərin
ifadə etdikləri mənada söyüş çalarlığı mövcud olur; məsələn:
Görsən tanımazsan yarımsaqqalı,
Çıxıb əndazədən dövləti, malı.
Xandəmirov çaldı, çapdı mahalı,
O, ki var tutub özün keçəl qurumsaq.
(Q.Zakir)
İtil, cəhənnəm ol, nadürüst! Mən səni tanıyıram, sən nə yu-
vanın quşusan.
(A.Səhhət).
Gəl bundan sonra nanəcibə yaxşılıq elə. Çörəyini belə
adama yedirincə, itə tullasan bundan min dəfə yaxşıdır.
(Ə.Haqverdiyev)
Bu misallardakı qurumsaq, nadürüst, nanəcib sözləri öz
mənalarına görə söyüş xarakterli vulqarizmlərdir.
Bədii əsərlərdə vulqar sözlərin əsas üslubi vəzifələri surətin
nitqini fərdiləşdirməyə, onun daxili aləmini açmağa, mədəni
keyfiyyətini müəyyənləşdirməyə kömək etməkdən ibarətdir. Bu
qrup sözlər də bədii üslubda müəyyən bədii zərurət və tələb
əsasında işlənilir.
99
Bədii əsərlərin dilinə hər cür vulqar sözü gətirmək olmur.
Çünki vulqarizmlər ehtiyatla işlənilmədikdə əsərin bədii keyfiy-
yətinə təsir edir, onu zəiflədir. Ədəbi janrlardan, xüsusən dra-
matik əsərlərin dilində vulqar sözlərin işlənilməsi müsbət hadisə
deyildir. Belə ki, dram əsərləri kütləvi tamaşa əsəri olduğundan,
hətta aktyorun ifadə edə bildiyi vulqar sözlər belə tamaşaçıya pis
təsir göstərir. Buna görə də dramaturqlar bu qrup sözlərə daha
ehtiyatla və daha məsuliyyətlə yanaşmalı olurlar.
Ümumiyyətlə, həddindən artıq şit və biədəb olan vulqar
sözlərin ədəbi dildə işlənilməsinə qətiyyən yol verilmir.
Müasir dövrdə xalqımızın mədəni səviyyəsinin sürətlə inkişaf
etdiyi bir zamanda yüksək nitq mədəniyyətinə nail olmaq üçün
nitqdə vulqar sözlərə qarşı ciddi mübarizə aparmaq lazımdır.
NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠ
Müasir dilimizdə işlətdiyimiz mədəniyyət sözü çox anlayış
ifadə edir. Bu anlayış yaxşı-pis, müsbət-mənfi sözləri qədər və
bəlkə, onlardan daha geniş məna ifadə edir. Mədəni sözü ərəbcə
şəhərli deməkdir. İlk əvvəl mədəni-şəhərli insan davranışının və
fəaliyyətinin bütün növlərində şəhərdən uzaq bədəviliyə qarşı qo-
yulurdu. Başqa sözlə, şəhərlinin hərəkəti, davranışı, danışığı bə-
dəvilərə nisbətən mədəni hesab olunurdu. Sonradan mədəniyyət
sözü öz mənasını daraldaraq mədəniyyətsizliyə qarşı qoyuldu.
Azərbaycan dilinin izahlı iüğətində bu sözün üç mənası veril-
mişdir:
1. İnsan cəıniyyətinin istehsalatda, ictimai və mənəvi hə-
yatda əldə etdiyi nailiyyətlərin məcmusu;
2. Xalqın və ya siniflərin müəyyən dövrdə əldə etdiyi nailiy-
yətlərin məcmusu, belə nailiyyətlərin səviyyəsi // təsərrüfat və ya
zehni fəaliyyətin inkişaf səviyyəsi;
3. Savadlılıq, elmilik // mədəni adamın tələblərinə uyğun
Dostları ilə paylaş: |