Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
lokal dünyam təmin edən vərdiş olunmuş həyat şəraitini, müdafiə olunmaq hissini, sabitliyi, mənəvi rahatlığı itirirdilər. Bundan başqa ətraf kontest kimi insanın özü də dəyişdi, başqalaşdı, belə ki, o böyük cəmiyyətdə prinsipcə başqa varlıq “mexanizmini və ünsiyyəti” mənimsəməli idi. Çox vaxt ətrafda olan arxaiklik böyük cəmiyyəti “dağıdırdı”. Böyük cəmiyyət kompromisə getməyə, özünə lokal cəmiyyətin ünsürlərini qəbul etməyə məcbur olurdu. Dünya tarixində böyük cəmiyyətin təşəkkül tapdığı vaxt - ilkin dövlətlər dövlətəqədərki kortəbiilik okeanı ilə əhatə olunduğu vaxt insan varlığının yeni formasının həyatı və ölümü məsələsi kəskin dayanmışdır. O bu kortəbiiliyi assimilyasiya etmək gücünə malik deyildir. Ona görə də o çox vaxt ona qarşı dayanan lokal cəmiyyəti, dövlətəqədərki ictimailiyi dağıdırdı, çox vaxt əhali məskunlaşan yerləri səhralara çevirir, tayfaları və xalqları məhv edirdi. Əlbəttə bu qəddarlıq idi, ancaq söhbət böyük cəmiyyətin - müasir cəmiyyətin surətinin yaşamasından gedirdi. Ona görə də bütün tənəzzüllərə və keçmişə qayıdışa baxmayaraq son anda böyük cəmiyyət həmişə qalib gəlirdi. Bu o deməkdir ki, onda böyük potensial var idi, rəqabətdə üstünlüyünü qoruyub saxlaya bilir, zəruri akt kimi qalib gəlirdi. Ona görə nə qədər dağıdılsa da o hər dəfə yenidən yaranır. Lakin cəmiyyətin yaranması problemi deyilənlərlə qurtarmır. Böyük cəmiyyət qurulan vaxt o yalnız xarici deyil, həm də qədim dövrün daxili ünsürləri ilə toqquşur. Yeni yaranan cəmiyyətin elitası dövlət kateqoriyaları ilə düşünməyi öyrənirlər, dərk edirlər ki, birincisi, bu nədir, ikincisi nə üçün onun yaranması həyatı zərurətdir. Nəticədə dövlətin institutları və mexanizmləri yaranır, tədricən 0 cəmiyyətin bütün sahələrini və səviyyələrini özünə tabe edir, bununla yanaşı onun daha effektli inkişafı üçün şəraiti təmin edir. Patriarxal - tayfa kütləsi isə dövləti məcburiyyət qarşısında qəbul edir, ona məcburiyyətin qəbul etdirilmiş mexanizmi kimi (əslində bu belədir), təbii şəraitdə artıq mövcud olan varlığa əlavə yük kimi baxır. Hələ uzun müddət dövlət ideyası yeni tip ictimailəşmənin əsas ünsürü kimi bu kütlənin dəyərlər və ideallar məcmusuna daxil olunur. Nəticədə elə vəziyyət yaranır ki, bir cəmiyyətin çərçivəsində insan şüurunun iki müxtəlif növləri birgə yaşayırlar. Bir tərəfdən elitanın inzibati bürokratik mentallığı - bu öz xalqının kökündə möhkəmlənir, onun arxaik şüuruna sirayət edir, dövlətin, deməli höyhk cəmiyyətin labüdlü 3 hinü anlamaq səviyyəsinə yüksəlir. Digər tərəfdən, bu aşağı təbəqənin şüurudur, onların dünya haqqında arxaik təsəvvürləri demək olar ki, toxunulmaz qalmışdır, onda böyük cəmiyyətin, dövlətin və onun əsl təbiətinin zəruriliyini anlamaq hissi yoxdur, o bunları qəbul etməkdən imtina edir. Təbii ki, bu proses təklif olunan modeldə olduğundan daha mürəkkəb olmuşdur. Elitanın əhval-ruhiyyəsinin mühafizəkar olduğunu və heç də həmişə dövlət xarakterində olmadığını görmək olur, eyni zamanda xalq kütləsi dövlətin ayrı-ayrı elementlərini qəbul etməyə və çətin anda öz kollektiv mövcudluqlarını saxlamaq üçün onun ətrafında birləşməyə qadir olduğunu görmək mümkündür. Lakin bütövlükdə elə olmuşdur ki, əhalinin əsas kütləsi tam mənada dövlətin məna və funksiyalarını dərk edə bilməmişdir. Bu cür arxaikin qalıqları hətta ən inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə - ikinci və ya “üçüncü” adlanan dövlətlərdə, o cümlədən Azərbaycanda qalmaqdadır.
Deyilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, cəmiyyət təbiətdən ayrılan və onun üzərində qurulan süni reallıqdır (“ikinci təbiət”), yalnız burada təbiətdən çıxan və onunla qırılmaz bağlı olan adamların həyatı təmin edən fəaliyyəti mümkündür və real baş verir. Cəmiyyət genetik olaraq təbiətdən “yaranmışdır” və onun qanunlarını inkar edə bilməz, lakin bir dəfə ondan ayrılanlar sonra öz əsasları ilə və öz şəxsi məntiqləri ilə inkişaf edirlər. Cəmiyyətin substratı insandır. Ona görə də cəmiyyət fenomenini anlamaq üçün ictimai “atom” kimi insanın mahiyyətini aydınlaşdırmaq lazımdır. Bununla belə cəmiyyət sadəcə olaraq fərdlərin məcmusudur, lakin insanları bütöv halda birləşdirən yeni keyfiyyət yaradır. Cəmiyyətin təbiətini və mahiyyətini açan əsas anlayışlar fikrimcə “fəaliyyət”, “ünsiyyəf“adamaların münasibəti”, “qarşılıqlı fəaliyyət”, “həyatın təmin olunması”, “mədəniyyət”, “varlıq və kommunikasiya”, “özgəninkiləşdirmə”, “sistem” (bütövlük) anlayışlarıdır. Tarixi və məntiqi baxımdan cəmiyyətin əsasını təşkil edən adamlar fəaliyyət göstərən varlıqlardır. Fəaliyyət isə ətraf aləmə insanın fəal münasibətinin spesifik formasıdır - onun məzmununun adamların marağı naminə məqsədyönlü dəyişdinnək və yenidən qurmaq təşkil edir, istənilən fərdi hərəkətə (fəaliyyətə) sövq edən müxtəlif a)
şəraitinə ehtiyacı, b)
təlabatm təzahürü və dərk olunması forması kimi maraqlar; c)
müəyyən impuls kimi stimullar vardır. Hər bir fəaliyyət özündə güman olunan məqsədi, vasitəni, nəticəni və fəaliyyət prosesinin özünü birləşdirir.
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|