Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

1
1
15
14
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ 
  /  
Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi
2. “İşıq mikroskopu ilə işləmək qaydası” mətnindən istifadə edərək düzgün ca-
vabları seçin:
 
1. Mikroskopu, ştativi özünüzdən kənara olmaqla  yerləşdirin.  
2. Mikroskopun ştativini özünüzə tərəf qoyun. 3. İş üçün mikroskopun görü-
nüş sahəsi güclü işıqlandırılmalıdır. 4. Mikroskopun görünüş sahəsi zəif işıq-
landırılmalıdır.  5.  Hazır  preparatı  əşya  kürsüsünün  altına  yerləşdirin.    6. 
Hazır preparatı əşya kürsüsünün üzərinə qoyun və onu sıxaclarla bərkidin. 7. 
Okulyardan baxmaqla böyük vinti aydın təsvir   görünənə qədər fırladın. 8. 
Bunu ehtiyatla edin ki, preparatı zədələməyəsiniz.
1. 6-cı sinifdə siz soğan də-
riciyinin hazır prepara-
tına baxmısınız. Şəklə 
baxaraq preparatın ha-
zırlanması prosesinin 
ardıcıllığını uyğun rə-
qəmlərlə göstərin və hər 
mərhələni təsvir edin.
1
2
3
4
5
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
· Bütün canlı orqanizmlər üçün hansı əlamətlər ümumi sayılır?
· Canlı təbiətin nümayəndələri hansı xarakterik əlamətlərə malikdir?
4. 
Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi
Orqanizmlərdə 
müxtəlifliyə  malikdirlər.  Onların  arasında  birhüceyrəlilərdən  başlaya-
raq,  çoxhüceyrəlilər  kimi  formalar  mövcuddur.  Bütün  bu  orqanizmlər 
xarici  görünüşcə  müxtəlif  olsa  da,  onları  ümumi  bir  cəhət  –  hüceyrəvi 
quruluşa malik olmaları birləşdirir. Orqanizmlərin digər ümumi xüsusiy-
yətləri onların qıcıqlara cavab verməsi, irsi əlamətlərini nəslə ötürmələri, 
onlarda gedən maddələr və enerji mübadiləsidir. 
Canlı orqanizmlərin fərqli xüsusiyyətləri
Bitki və heyvanlar. Bitki hüceyrəsi qalın hüceyrə divarı, plastidlər və 
iri vakuolun olması ilə heyvan hüceyrələrindən fərqlənir. Bitkilərə nis-
bətən heyvanlarda hərəkət formaları daha müxtəlifdir. Heyvanlarda olan 
sinir sistemi, əzələ və hiss orqanları bitkilərdə olmur. Bitki və heyvan-
larda  olan  fərqlər  onların  qidalanma  xüsusiyyətlərinə  də  aiddir.  Bit-
kilərin əksəriyyəti avtotrof hesab olunur. Bu xüsusiyyət onlara xaricdən 
yalnız qeyri-üzvi maddələr – su, mineral duzlar, karbon qazı almağa və 
günəş  enerjisindən  istifadə  edərək  üzvi  maddələr  yaratmasına  imkan 
verir. Heyvanlar isə digər heyvan və bitkiləri yeməklə yalnız hazır üzvi 
maddələrlə qidalanır.
Göbələklər. Göbələklərdə həm bitkilərin, həm də heyvanların əlamət-
lərinə  rast  gəlinir.  Onların  hüceyrələrində,  bitkilərdəki  kimi,  qalın 
hüceyrə divarı və iri vakuol olur. Lakin heyvanlardakı kimi, ehtiyat qida 
maddəsi qlikogendir və hüceyrələrində plastidləri olmur. Göbələklər də 
əksər heyvanlar kimi heterotrof yolla qidalanırlar. 
Bakteriyalar. Birhüceyrəli orqanizmlərdir. Formalaşmış nüvəsinin və 
bir çox hüceyrə orqanoidlərinin olmamasına görə bitki və heyvan hücey-
rəsindən fərqlənir. Orqanizmlərdə bu cür müxtəlifliyin yaranması onla-
rın həyat şəraitinə uyğunlaşmaları ilə əlaqədardır.
oxşar əlamətlər. Yer üzərində yaşayan canlılar geniş 
Anlayışların adlarını cədvəlin müvafiq sütunlarına yazın: 
fotosintez, ürək, hetero-
trof, xlorofil, mədə, qidalanma, ələyəbənzər borular, ağızcıqlar, tənəffüs, avtotrof, 
görmə, hüceyrə, qan
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Bitkilər  
Heyvanlar
 “Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri” cədvəlinin uyğun xanalarını 
tamamlayın.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Əsas xassələri
Qidalanma
Hərəkət
Qıcıqlanma
İfrazat
Böyümə
Hüceyrənin quruluşu
Heyvanlar    
Bitkilər      Göbələklər
Heyvanlar  kimi,  üzvi  maddələrlə  qidalanan 
üzvi  maddələri  qeyri-üzvi  maddələrdən  sintez  edə  bilmirlər.  Digər  tərəfdən, 
bəzi ibtidai heyvanlar da xlorofilin olmasına görə işıqda bitkilər kimi qidala-
nırlar.  Lakin  qaranlıqda  onlar  məhv  olmur  və  heyvanlar  kimi  hazır  üzvi 
maddələrlə qidalanırlar.
göbələklər  və  əksər  bakteriyalar 

---

16
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ 
  /  
Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi
1. Düzgün cavabı seçin:
1) Hüceyrəsində formalaşmış nüvəsi olmayan canlılar: 
а) bitkilər   b) bakteriyalar  c) heyvanlar. 
2) Xloroplastlar yerləşir:  
а) canlı orqanizmlərin bütün hüceyrələrində;  
b) bitkilərin bütün hüceyrələrində;   
c) bitkilərin yalnız yaşıl hüceyrələrində;   
d) yalnız göbələk hüceyrələrində. 
3) Göbələklər heyvanlara ona görə oxşayırki: 
а) hərəkətsizdirlər;  b) qidanı soraraq udurlar; c) heterotrofdurlar. 
2. Məntiqə əsasən sual işarəsinin yerinə uyğun gələn anlayışı müəyyən edin:
Anatomiya – quruluş / Fiziologiya – ... ?
Heyvanlar – zoologiya / Bitkilər – ... ? 
Yarpaq – orqan / Fotosintez – ... ?  
Bitkilər – avtotrof / Göbələklər – ... ? 
Qidalanma – proses / Mədə – ... ? 
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Düzgün cavab variantını seçin: 
 
 
2.  Düzgün  cavabı  seçin: 
3.  Hansı  tədqiqat  metodları  ilə  bu  faktlar  müəyyən  olunmuşdur: 
4. Bitkilərə, göbələklərə və heyvanlara uyğun əlamətləri seçərək cədvəlin müva-
fiq sütunlarında qeyd edin. 
a) Orqanizmin və onun orqanlarının daxili 
quruluşunu öyrənən elm anatomiyadır/fiziologiyadır. b) Orqanizmlərin müxtə-
lifliyi və təsnifatı ilə məşğul olan elm mikologiya/sistematika adlanır.   c) “Zo-
ologiya”/ “botanika” sözünün yunan dilindən tərcüməsi “bitki” deməkdir. d) Or-
qanizmlərin həyat fəaliyyətini öyrənən elm sahəsi fiziologiyadır /morfologiya-
dır.   e) Biologiyanın heyvanlar aləmini öyrənən elm sahəsi “zoologiya” / “bota-
nika” adlanır. 
“Soğan  dəriciyindən  mikropreparatın  hazırlanması” 
laboratoriya işi zamanı hansı əməliyyatı birinci yerinə yetirmək lazımdır?
1) Preparat iynəsinin köməyi ilə əşya şüşəsi üzərində soğan dəriciyini yerləş-
dirmək; 2) Vinti hərəkət etdirərək tubusu  preparatdan 1-2 mm məsafəyə qədər 
ehmalca  endirmək;  3)  Təmiz  silinmiş  əşya  şüşəsinin  üzərinə  bir-iki  damсı  su 
tökmək;  4)  Okulyara  baxaraq  təsvirin  dəqiqləşdiyi  ana  qədər  vinti  asta-asta 
hərəkət etdirmək; 5) Soğan dəriciyinin üzərini örtük şüşəsi ilə örtərək mikrosko-
pun əşya kürsüsünün üzərinə qoymaq. 
a)  Yeni 
doğulmuş uşağın nəbzi dəqiqədə 140 ürək döyüntüsünə bərabərdir. 1-2 yaşında 
uşaqlar  üçün  bu  göstərici  100-ə,  8-14  yaşında  isə  80-ə  bərabərdir.  b)  Bəzi 
həşəratlar  yarpaqlara  və  ya  budaqcıqlara  bənzəyir.  Belə  oxşarlıq  onları  quşlar 
tərəfindən yeyilməkdən qoruyur.
1. 
eterotrof qidalanma, 2. Möhkəm hüceyrə di-
varı, 3. Plastidlərin olması, 4. Fəal hərəkət, 5. 
avtotrof qidalanma, 6. Həzm 
sistemi, 7. İri hüceyrə vakuolu, 8. Böyümə,  9. Tənəffüs sistemi, 10. Tozlanma.
Əsasən h
Əsasən 
ÜMUMÌLÄÅDÌRÌCÌ TAPÅIRIQLAR
Bitkilər
Heyvanlar
Göbələklər
5. Nə üçün göbələkləri ayrıca aləmə aid edirlər?

---