Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

28. Bağırsaqboşluqluların həyat fəaliyyəti .
.
.
.
.
.
.
66
29. Yastı qurdlar tipi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
68
30. Yastı qurdların həyat fəaliyyəti .
.
.
.
.
.
.
.
.
70
31. Sap qurdlar tipi. Sap qurdların həyat fəaliyyəti
.
.
.
.
.
72
32. İnsan üçün təhlükəli olan qurd xəstəlikləri  .
.
.
.
.
.
75
33. Həlqəvi qurdlar tipi 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
77
34. Həlqəvi qurdların həyat fəaliyyəti .
.
.
.
.
.
.
.
78
 · Ümumiləşdirici tapşırıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
81
Fəsil 6. 
35. Molyusklar tipi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
82
36. Molyuskların həyat fəaliyyəti .
.
.
.
.
.
.
.
.
84
37. Buğumayaqlilar tipi. Xərçəngkimilər sinfi 
.
.
.
.
.
.
86
38. Hörümçəkkimilər sinfi.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
89
39. Həşəratlar sinfi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
91
40. Həşəratların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu
.
.
.
.
.
.
95
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
97
Fəsil 7. Xordalı heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və 
sürünənlər
41. Xordalılar tipi. Kəlləsizlər yarımtipi. Başıxordalılar sinfi
.
.
.
98
42. Kəlləlilər yarımtipi. Balıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
100
43. Balıqların müxtəlifliyi. Balıq ehtiyatlarının qorunması
.
.
.
104
44. Suda-quruda yaşayanlar sinfi
.
.
.
.
.
.
.
.
106
45. Suda-quruda yaşayanların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu .
.
.
110
46. Sürünənlər sinfi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
113
47. Sürünənlərin müxtəlifliyi və əhəmiyyəti
.
.
.
.
.
.
116
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
119
Fəsil 8. Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
48. Quşlar sinfi.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
120
49. Quşların çoxalması və inkişafı. 
      Quşların həyatında mövsümi hadisələr
.
.
.
.
.
.
124
50. Quşların ekoloji qrupları. Quşların əhəmiyyəti .
.
.
.
.
127
51. Məməlilər sinfi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
130
52. Məməlilərin çoxalması, davranışı                                                                                                 
və onların həyatında mövsümi dəyişkənliklər .
.
.
.
.
134
53. Məməlilərin ekoloji qrupları
.
.
.
.
.
.
.
.
.
136
54. İnsan – məməlilər sinfinin nümayəndəsidir.
.
.
.
.
.
139
55. Biomüxtəliflik. Nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi olan                                                                 
yerli faunanın mühafizəsi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
141
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
144
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
7
6
DƏRSLİYİNİZLƏ TANIŞ OLUN!
Dərslikdə mövzu üzrə olan materiallar xarakterinə 
görə bu ardıcıllıqla yerləşdirilmişdir:
Həşəratın 
gəmirici 
ağız 
aparatının 
quruluşu
Tullandırıcı  Yüyürücü  Üzücü  Qazıcı
Həşəratın ətrafının quruluşu
Üst 
dodaq
Alt 
dodaq
Qolcuqlar
Alt 
çənələr
Üst 
çənələr
Baş
I döş 
buğumu
III döş 
buğumu
Qarıncıq
Ön qanad
(qanadüstlüyü)
Arxa 
qanad
Nəfəsliklər
Ayaq
II döş 
buğumu
Maraqoyatma (motivasiya). 
Mövzuya maraq oyatmaq 
üçün müxtəlif situasiya və 
hadisələr təsvir edilir, 
motivasiya yaradılır və 
suallarla yekunlaşır. Verilən 
suallar əvvəllər qazanılmış 
biliklərə əsaslanır və aktiv 
fəaliyyətə cəlb edir. 
Fəaliyyət. Maraq yaradılan ha-
disələrin araşdırılmasına, bu 
hadisələrin səbəb-nəticə əla-
qələrinin kəşf edilməsinə 
yönəlmiş təcrübə, 
laboratoriya işləri və müxtəlif 
tapşırıqlar verilir. Fərdi və 
qrup şəklində də yerinə 
yetirilə bilər. Bu tapşırıqlar 
şagirdlərin əvvəlki biliklərlə 
öyrəniləcək yeni təlim mate-
rialı arasında əlaqə yarat-
mağa xidmət edir. Yerinə 
yetirilmiş işin nəticəsini 
müzakirə etmək, səhvləri 
araşdırmaq üçün suallar 
verilir. 
İzahlar. Fəaliyyət zamanı kəşf 
edilən faktlarla bağlı bəzi 
açıqlamalar verilir. Əsas 
anlayışlar, mövzu ilə bağlı 
izahlar, təriflər, qaydalar, bir 
sözlə, dərsin əsas məzmunu 
burada əks olunur.
1
3
2

---

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin. 
Mövzuda öyrənilənləri möhkəm-
ləndirmək, tətbiq etmək və onlara 
münasibət bildirmək məqsədilə 
verilən tapşırıqlardır. 
Öyrəndiklərinizi yoxlayın. 
mövzuda şagirdlərin öyrəndiklə-
rini qiymətləndirmək, zəif 
cəhətlərini müəyyən etmək üçün 
nəzərdə tutulub. Verilən sual və 
tapşırıqlar mövzuda öyrənilənləri 
tamamlamaq, araşdırma 
aparmaq, əlaqə yaratmaq, 
yaradıcılıq bacarıqlarını inkişaf 
etdirməklə yanaşı, bu biliklərə 
dəyər vermək və onlara  
münasibət bildirmək məqsədi  
daşıyır.
Hər 
Layihə. 
dünyagörüşün formalaşması 
üçün nəzərdə tutulub.
Müstəqil tədqiqat  
bacarıqlarının inkişafı və elmi 
Ümumiləşdirici tapşırıqlar. 
fəslin sonunda bölmə üzrə öyrəni-
lənlərin tətbiqi ilə bağlı sual və 
tapşırıqlar verilmişdir. Onlar sum-
mativ qiymətləndirməyə hazırlıq 
üçün də istifadə oluna bilər.
Hər 
5
4
9
8
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ 
ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ 
1
· Quş və kəpənəyin 
oxşar və fərqli 
cəhətlərini sadalayın.
Canlı  orqanizmləri  öyrənən  biologiya  elmi  bir  çox  sahələrə  ayrılır. 
Bitkiləri  öyrənən  botanika,  heyvanları  öyrənən  zoologiya,  göbələkləri 
öyrənən mikologiya və s. kimi elm sahələri sizə tanışdır. 
Canlı  orqanizmlərin  həm  xarici,  həm  də  daxili  quruluşunu  morfolo-
giya  (yun.  morfe  –  forma,  logos  –  elm)  adlanan  elm  sahəsi  öyrənir. 
Məsələn, yarpaq – yarpaq ayası və saplaqdan, qurbağanın bədəni isə baş, 
gövdə və ətraflardan ibarətdir. 
Anatomiya (yun. anatome – yarıram) morfologiyanın tərkib hissəsi 
olub,  orqanizmlərin  daxili  quruluşunu  öyrənir.  Belə  ki,  ağac  gövdəsi 
qabıq, kambi, oduncaq və özəkdən ibarətdir. İnsanın ürəyi 4 kameralı – 
iki  qulaqcıq  və  iki  mədəcikdən  təşkil  olunmuşdur.  Botanikada  bitki 
anatomiyası, zoologiyada heyvan anatomiyası sahələrini ayırırlar.
Nəticəni müzakirə edin: 
· Sizcə, bütün əlamətləri 
göstərə bildinizmi? 
Canlı orqanizmləri 
öyrənən 
elm sahələri  
Fäaliyyät
Fäaliyyät
BİOLOGİYA
Zoologiya
Mikologiya
Biofizika
Anatomiya
 Ekologiya
Botanika
Biokimya
Fiziologiya
Morfologiya
1. 
Canlı  orqanizmləri öyrənən elm sahələri  
Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi
1
-ci
 f e sil
İnsanlar tərəfindən yaradılan qurğuların, cihazların bir çoxu bitki və heyvan-
ların quruluşuna və ya xüsusiyyətlərinə əsaslanır. Məsələn, təyyarənin uçuşu 
quşları,  həşəratları  və  uçan  məməliləri  xatırladır.  Paraşütün  uçuşu  isə 
zəncirotunun uçağanlı meyvəsinin havada uçuşuna oxşayır.
· Hansı biliklər ixtiraçılara bu kimi cihazları yaratmağa kömək etdi?
6
7

---