Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

eybəcərləşdirilir. Fərd bəzən  şit, təhqiramiz, bəzən isə sataşmaq, cırnatmaq məqsədilə  həcv 

obyektinə çevrilir. Şəbədə oyunu kütləvi yığnaqlarda, toy-düyün şənliklərində göstərilib.  Şux 

zarafata üstünlük verən şəbədələrdə yamsılama (parodiya) əsas götürülürdü. 

Lal oyunu. Him-cimlə, plastik, zərif hərəkətlərlə, söz, danışıq  ışlənmədən gostərılıb. 

Oyunçulara psıxolojı yardım etmək, hərəkətləri mənalandırmaq məqsədilə qara zurnadan, aşıq 

musiqisindən, təbildən, cüngdən istifadə olunub.   

Tənbəki oyunu. Lağlağı el oyununa bənzəyir və onun bir növü kimi xarakterizə oluna bilər. 

Əsasən, kənd yerlərində oynanılan tənbəki oyununda tamaşanın  əsasını camaata tanış olan, nə 

vaxtsa baş vermiş konkret hadisə  təşkil edir. Oyun meydançada çıxarılır.  İdeyası  tərbiyəvi 

əhəmiyyət daşıyır, süjeti sadə olub, məzmunca didaktik ruhludur. El arasında ona t ö v b ə l ə t m ə  

o y u n u da deyilib. 

 Kəndirbaz oyunu. Oyun keçirmək üçün çataqlanmış  ıki ağacın üstünə  kəndir və ya sim 

çəkilir. Kəndirbaz ora çıxıb mürəkkəb hərəkətlər göstərir, qorxulu tryuklar edir. Onun yardımçısı 

keçəpapaq isə yerdə  kəndirbazın hərəkətlərini "təkrarlayır". Onun gülməli hərəkətləri pantomima 

teatrının elementlərinə əsaslanır. Keçəpapaq tamaşaçılardan pul və ya pay yığmaq üçün yeri gələndə 

gülməli lətifələr söyləyir, qısa qaravəllilər danışır. 

Kəndirbaz oyunları  şəhər və bazar meydanlarında, kənd yerlərində, düzəngah çəmənlikdə, 

karvansaraylarda göstərilirdi. 

Oyun-tamaşaların pantomim əsaslar (lal oyunu) üzərində qurulmuş çoxlu növləri var. 

Teatrallıq baxımından onların daha xarakteriklərinin qısaca  şərhini vermək məqsədəuyğundur. 

Onların arasında ən çox yayılanı "Bağbelləmə"dir. 

Onun bir və  bəzən bir neçə ifaçısı olur. Oyunçu və oyunçular ifadəli və  yığcam, az, lakin 

plastik, mənalı  hərəkətlərlə  təbiətdə yaz fəslinin nəfəsi duyulanda bağın bellənməsi prosesini 

göstərirlər. Zəriflik, dəqiqlik, məntiqlə, aydın ideya ilə yanaşı, Bağbelləmə oyununda mənalı və şux 

gülüşün olması da vacib saydırdı. 

"Kaftarkus" oyunu da pantomim jestlərlə göstərilirdi. Burada iki obraz və iki ifaçı olurdu. 

Oyunçular ölünün dirilməsini, goreşənin hoqqalarını gülməli lal hərəkətlərlə çatdırırdılar. 

"Kar toyu" oyununda ifaçının pantomim hərəkətlərini mütləq musiqi müşayiət edir, himcimə 

üstünlük verilirdi. Oyunun adındakı  məna tamaşa göstərmənin məzmun mahiyyətini təcəssüm 

etdirir. 

Heykəl, abidə  mənası daşıyan "Mücəssəmə" lal oyununda, pantomima tamaşasında ağa və 

nökərin, kəndli və mülkədarın münasibətləri üzərində qurulmuş mövzu əsasdır. Mücəssəmə sadə 

süjetli, tərbiyəvi əhəmiyyətli və ifşa xarakterlidir. "Kor döyüşü"nün iki ifaçısı olur. Tamaşada, guya 

görməyən iki adi adamın çox gülməli və şit hərəkətlərlə bir-birini döyməsi, onların əl, ayaq savaşı, 

yaxa dartışması oyunçuların məharəti ilə göstərilir. 

Lal oyununun (pantomimanın) heyvanlarla bağiı "Lökləmə", "Maral oyunu" adlı  qısa 

tamaşaları da var. "Maral oyunu"nda iki nəfər həmin heyvanın dərisinə və ya xüsusi tikilmiş maral 

müqəvvası paltarına girərək maralın çəmənlikdə otlamasını, ilanla savaşını, balasını hansısa 

vəhşinin caynağından xilas etməsini tamaşaçılara çatdırır. 

"Lökləmə"də isə yük altında olan dəvənin (lök, nər, maya...) hərəkət tərzi oyunçunun 

pantomim jestlərində təcəssüm tapır. Həmin oyuna "D ə v ə d a b a n ı"  da deyilib. 

Pantomima, lal oyunu tamaşaları  həmişə  qısa və lakonik süjeti, ideya məzmunu, forma 

yığcamlığı ilə xarakterik olub. 

Pantomima tamaşalarına ə l-q o l ö l ç m ə, işarət oyunları da deyilib. Daha çox sifət ifadələri 

ilə, yəni him-cimlə göstərilən tamaşalar qaş-gözatına da adlandırılıb. Burada işvəli sifət cizgiləri, 

qaş-gözü mənalı oynatına, dodaqbüzınə, üztur-şutma vərdişlərinə yiyələnmək oyunçu üçün vacib 

sayılıb. 

 

  

---

OYUN-TAMAŞALARDA 

OBRAZLAR VƏ MASKALAR 

 

Azərbaycanda müxtəlif maskalar ilk əvvəl ovçuluq əsatiri ilə bağlı meydana gəlib. Xalqımız 

eneolit və mezolit dövrlərində  məişətdə maskalardan və müqəvvalardan istifadə ediblər.  İbtidai 

insanlar ovlayacaqları heyvanın maska və müqəvvas;na "girərək" ovçuluq etmişlər. Bu hərəkət ov 

heyvanını ürkütməmək məqsədi güdürdü. 

Əsatir mərasimlərində maskalar tanrını,  əfsanəvi məxluqların  sifətlərini,   müqəddəs quş 

başlarını, totem sayılan heyvanları təmsil etmək üçün oyunçular üzlüklər (maskalar) - taxıblar. 

Əsrlər keçdikcə maskalar bədii ifadə vasitələrinə çevrilmişdir. Xalq meydan tamaşalarında 

yumora, satiraya, məsxərəyə, bütövlükdə gülüşə müxtəlif çalarlar vermək, tipləri xarakterləşdirmək, 

tipajları qabartmaq üçün maskalardan istifadə edilib. 

El arasında üzlük də deyilən maskalar çoxnövlü olub. Hər biri ayrılıqda müxtəlif səciyyəli 

həyat, məişət məsələlərini, təbiət hadisələrini, eybəcərliyi və gözəlliyi, xeyir və şəri, gücü və zəifliyi, 

sevinci və kədəri təmsil edib. Maskalar, ilk növbədə, tamaşaçılarda hadisə, obraz, mövzu və ideya 

barədə ilkin və aydın anlayış oyatınaq, onlara məlumat aşılamaq xarakteri daşıyıb. Bütün 

söylənilənlərdən o qənaət hasil olur ki, meydan teatrının öz estetikası, öz poetika prinsipləri, öz 

oyun-üslub parametrləri, səhnə-tamaşaçı nəzəri əsasları var. 

Kosa. Xalq meydan tamaşalarının  ən fəal,  ən sevilən və  ən çox oyunlarda iştirak edən 

personajı kosadır. Kəvsəc, kosa-kosa, Novruz mərasim  şənliklərində, digər müxtəlif meydan 

tamaşalarında kosa həm hadisələrin mərkəzində duran, həm də süjet xəttinin  əsasını  təşkil edən 

obrazdır. 

Qədim qam-şaman sənəti və ulu çağların inancları ilə də kosanın bağlılığı var. Xalq oyun-

tamaşalarının bu ən qədim personajı bir müddət qocalmış Günəş tanrısının yer üzündə  təmsilçisi 

obrazı kimi də verilib. 

Hələ bizim eradan əvvəl Kosa köhnə ilin, qış fəslinin, həmçinin şərin, bəd əməlin, pis 

xarakterin timsalı, insana aclıq, yoxsulluq, səfalət, fəlakət gətirən obraz kimi qəbul olunub. Ona görə 

də mərasim və əsatir oyunlarında Kosanı qara rəngdə göstərirdilər. Bunun üçün qrim vasitəsi kimi 

hisdən, kömürdən, yandırılmış fındıq qabığının tozundan istifadə edilərək Kosa eybəcər, vahiməli, 

bədheybət görkəmə salınırdı. 

Şərin rəmzi Apuş divi obrazı da bu minvalla oyun meydanına (səhnəyə) çıxarılıb. 

Müəyyən zaman kəsiyindən sonra "Kosa oyunu"nda məişət hadisələri əsatir oyunlarını 

üstələyib. Nəticədə Kosanın gülərüzlü, zarafatcıl, xeyirxah sifətli maskaları meydana çıxıb. 

Meydan tamaşalarinda, həmçinin Buğa, Keçi, Qoyun, Qurd, Keçəl, Qış, Yaz.. Kimi əsatir 

mənşəli maskalardan istifadə edilib. 

Maska taxmaqda məqsəd obrazı aydın göstərmək, xeyrin şər üzərində təntənəsini, zülmün 

süqutunu, zəhmətin qələbəsini, idrakın nurunu... qabarıq vermək məqsədi daşıyıb. Bu baxımdan qışı 

qorxutmaq üçün icra olunan "Kəvsəc" oyun-tamaşası xarakterikdir. 

Kosanın geyimində şaman libasmm rəmzi əlamətləri çoxluq təşkil edib. Keçəlin maskaları 

Keçədən, ya boz parçadan düzəldilirdi və ona Keçi saqqalı taxılırdı. Tamaşa vaxtı Kosaya eybəcər 

və gülməli görkəm vermək üçün oyunçu maskanı taxır və çiyninə tüklü dəri atır, belinə taxta xəncər 

qurşayırdı. Onun bir yanından süpürgə, o biri böyründən çömçə asılırdı. Kosa şiş, şüllə papağına 

zmqrov keçirir və sonra başına qoyurdu. Kosanın maskası uzunburunlu, ordu ordundan keçən, arıq 

üzlü olurdu. 

Tamaşadakı bütün obrazların ifaçısı Kosa özü olanda o, müxtəlif maskalardan 

(xarakterlərdən) istifadə edib. Müdhiş görkəmli Qış, bərələ gözlü, fırıldaqçı ara həkimi, qorxunc 

üzlü, riyakar Qazı, ayağı ruzili və bərəkətli, xoşsima yaz, müdrik çöhrəli Aqil adam və bu kimi 

maskalardan Kosa-aktyor bacarıqla barınıb. Bununla da tamaşaya coşğun ritm, dinamik sürət, 

hərəkət çevikliyi gətirib. 

---