Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

MEYDAN OYUNÇULARI 

 

Müxtəlif tipli meydan tamaşalarının oyunçularına ayrı-ayrı dövrlərdə başqa-başqa da adlar 

verilib. Deyimləri fərqli olsa da, həmin sözlər daşıdıqları məna yükünə və bədii-estetik səciyyələrinə 

görə aktyor peşəsinin ayrı-ayrı məziyyətlərinə uyğundur. Meydan aktyoru gözəl rəqs edir, mürəkkəb 

akrobatik hərəkətlər göstərir, gözbağlayıcılığı bacarır, aydın tələffüzlə danışır, him-cim ustası olur, 

az sözlə və mənalı "xəsis" hərəkətlə çox mətləbləri açıqlaya bilirdi. 

Şamaxı, Təbriz, Qarabağ, Makul, Naxçıvan,  Şəki bəyləri aktyor və  rəqqas dəstələri 

saxlayıblar.  Şahlıq dövründə saray aktyorlarına yaşlı  sənətçilər rəhbərlik ediblər. XII əsrdə 

Azərbaycanda Şeyx Kərim adlı məşhur gülüş ustası olub. 

Meydan oyunçularına (aktyorlarına) verilmiş adlardan bir neçəsini ayrıca qeyd etmək 

lazımdır. 

 

* * * 

 

Mütrüb. Bu söz məna və mahiyyətcə  əyləndirən, könülaçan kimi yozulur. Ərəb dilində 

"çalğıçı, sazəndə, rəqs edə-edə mahnı oxuyan, qız paltarında toylarda oynayan oğlan" mənaları var. 

Xalq deyimlərində həmin sözün mütrib, mütrüf, mütrüp tələffüzləri də var. 

Mütrüb sözü lap qədim dövrlərdə Azərbaycan  ərazisindəki dini məbədlərdə lüt, əksər 

hallarda yarımçılpaq görkəmdə  rəqs edənlərin adları ilə bağlıdır. Eyni zamanda lal oyunu 

(pantomima) ifaçısının adı ilə də əlaqəlidir. Eramızın XXI əsrlərindən başlayaraq, təxminən beş yüz 

il sözü rəqs edə-edə oxuyan şərqiçilərə, həmçinin çalğıçılara, aşıqlara, nəqqallara (nağıl danışan 

ifaçılara) da mütrüb deyilib. 

XIX  əsrdən etibarən toylarda, el şənliklərində, qapalı  əyləncə  mərasimlərində incə, zərif 

bədənlərinə qadın paltarı geyinib rəqqaslıq edən oğlanlar mütrüb adı ilə çağırılıblar. 

Rəqqas mütrüb uzun saç buraxır, dırnaqlarına xına yaxır, gümüşdən belbağı, sinəbənd taxır, 

boynundan həmayil asır, dikdaban ayaqqabı geyinirdi. Barmaqlarına taxdığı mis halqalarla 

musiqinin ritmini tutan mütrüb tamaşaçılara işvə, naz atır, danışmadan erotik ruhlu qaş-göz 

oynadırdı. 

Mütrüb oynatmaq daha çox Bakı-Şamaxı bölgəsi üçün xarakterikdir. 

Lotu. Çox işlənən bu sozu lut, üryan, çılpaq mənasını daşıyır. Bəzi mülahizələrə görə Lüt 

peyğəmbərin adı ilə bağlıdır. 

Üç  əsr bundan əvvəldən başlayaraq, qədim məsxərə xalq tamaşalarını göstərən meydan 

oyunçularına lotu deyilib. Lotu toy məclislərində, el şənliklərində  tək, çox vaxtlar isə mütrüblər 

dəstəsi ilə birgə çıxış edib. O, adəti üzrə un və yumurtanın qatışığından hazırlanmış qatı yaxına ilə 

qrimlənirdi.  Əsasən, tamaşaçılar qarşısında qaravəlli, məsxərə, bədyə, meyxana söyləyir, hoqqa 

oyunu (gözbağlayıcı) çıxarır, parodiyalar edir, gülməcələr danışırdı. 

Lotu özü ilə  əhliləşmiş meymun, ayı, tutuquşu da gəzdirib. Bəzi hallarda özü danışdığı 

qaravəlliyə uyğun heyvanların cildinə girib. Him-cimlə gözəl rəqs etmək, oxumaq, komizm 

elementlərinə malik olmaq lotu üçün vacib yaradıcılıq vərdiş və xüsusiyyətləri sayılırdı. 

Lotu adlanan komik ifaçıya el arasında t əl x ə k, l o t u-b a m b ı l ı da deyilib. 

Hansısa məclisdə  tək deyil, bir neçə lotu dəstə halında iştirak edirdisə, onların başçısı 

lotubaşı adlanırdı. L o t u b a ş ı Azərbaycanın bəzi bölgələrində x ə l f ə  kimi də çağırılıb. 

Məclisdə lotuya yardımçı olan, ona bir növ assistentlik edən və ustadının yanında  şəyird 

duran yeniyetmə cavana l o t u b e ç ə deyilirdi. 

Son üç yüz ildə Azərbaycanda Lotuoğlu, Lotu Məstalı, Lotu Kərim, Lotu İbrahim Təbrizi, 

Lotu Cabbar, Lotu Qulu, Abdal Qasım kimi şöhrətli oyunçular olmuşlar. XX əsrdə  Lənkəranda 

Xudadad, Əjdər, Qarabağda Məmmədqulu, Kərim, Rizvan, İsmayıl adlı istedadlı və hörmətli lotular 

fəaliyyət gostərmışlər. 

---

Bakıda yaşamış Lotu Məşədi Cabbar təkbaşına irihəcimli komediyaları, çox personajı olan 

məsxərələri məharətlə oynayıb. Tamaşa zamanı hadisələrə uyğun olaraq müxtəlif quş  və heyvan 

səsləri çıxara bilib. O, dəfələrlə bütün Qafqazda, Orta Asiyanın Aşqabad, Mərv, Səmərqənd 

şəhərlərində,  İran və Türkiyədə hörmət tapmış, dəfələrlə oralara qastrola, toylara getmiş Cabbar 

Qaryağdıoğlu (Qaryağdı) ilə tez-tez həmməclis olub. 1914-1915-ci illərdə Varşavanın "Ekstafon" 

firması Lotu Cabbarın ifasında "Mirzə oyunu", "Qaravəlli", "Hey-anacat danışığı", "Ceyranı", 

"Qatıq satmaq" oyunlarını vala yazıb. Həmin vallar kütləvi tirajla satılıb. 

Lotular arasında ad-san qazanmış, səriştəli istedadı olan oyunçuya (aktyora)  m e y d a n  

 l o t u s u deyilib. 

Təlxək. Neçə-neçə yüz illər boyu adamı, tamaşaçıları "acılayan" məna anlamında təlxək 

deyimi işlənib. Təlxək XXI əsrlərdə Soltan Mahmud Qəznəvinin sarayında özünün duzlu, koloritli, 

yumorlu, məzəli,  əyləncəli və cazibəli oyunları ilə tanınmış, çoxlu gülməcələr, lətifələr yaratmış 

şəxsin adıdır. Sonraki dövrlərdə Azərbaycanın başqa-başqa xanlıqlarında hökmdarları, saray 

əyanlarını  məzhəkəli sözlərlə, yumorlu hərəkətlərlə, kəskin deyimlərlə  əyləndirən yumor, gülüş 

ustaları da t ə l x ə k adı ilə çağırılıblar. 

Təlxək hazırcavab olur, ritmık, ancaq məzəli rəqs edir, bir neçə musiqi alətində  məharətlə 

çalır, mürəkkəb him-cim (pantomima) ifadə vasitələrini sərbəstcə bacarır, çoxlu hərzə-hədyan ibarə, 

ifadə və sözlər bilir, yumorun, satiranın ən müxtəlif növlərindən, qroteskdən məharətlə bəhrələnir, 

hətta təmiz akrobatik hərəkətlərdə əsil ustalıq göstərirdi. Təlxəyin əsas funksiyası əyləndirmək olsa 

da, həmin peşə sahibləri özlərinin hazırcavablıqları, ötkəmlikləri, iti ağılları, işıqlı dərrakələri, düz 

sözü zarafat donuna büküb şax, üzə demələri ilə seçilmiş  və  hər yerdə sadə camaatın rəğbətini 

qazanmışlar. 

El arasında şit, bayağı zarafat, dolamaq, sataşmaq tərzli oyunlar təlxək oyunu adlanıb. Həmin 

oyun-tamaşalarda ifaçılar təlxəkliyi peşə seçən bacarıq, səriştə və istedad sahibləri olmuşlar. 

XIX  əsrin sonlarında və XX əsrin  əvvəlində  Cənubi Azərbaycanda və Qarabağda Təlxək 

Qasım adlı məşhur komik oyunçu olub. O, son dərəcə yüksək aktyorluq məharəti ilə şöhrətlənib. 

Müxtəlif vaxtlarda və Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində  təlxəklərə  aşağıdakı adlar da 

verilib. 

Orta  əsrlərdə hökmdarların hüzurunda məsxərə oyunları  çıxarmağa, qaravəlli söyləməyə 

icazəsi olan təlxək: köşk (hüzur) məsxərəbazı. 

Müntəzəm oyun-tamaşalar göstərən təlxəklər: nay, dünbal, ağcadaban, axşumdal, güldürmən. 

Liliput, bəstəboy saray təlxəkləri: cücə, altıqarış, qarış-saqqal, tösmərək. 

Qadın paltarı geyinib oyun çıxaran təlxəklər: ayqax. Ayqax təlxəklər daha çox Naxçıvan 

üçün səciyyəvidir. 

Toyxanalarda, müxtəlif mərasim  şənliklərinin zarafat məclislərində  çıxış edən lotusayağı 

oyunçu-təlxəklər: bambılı, həzal, dolabçı, yerbaz, dalqovuğ. 

İnsanların fiziki eybəcərlikləri (qozbel, pəltək, taytaq və sairə) ilə oyun çıxaran təlxəklər: 

kəkə (kəkov), cürə, həqqə-dağ. 

Lağlağı söyləyib məsxərə çıxaran təlxəklər: alayçı, şivədar, tənnaz, şəbədəbaz, dübbə. 

Küçə və meydanlarda təkbaşına oyun çıxaran, əsasən, him-cim ifaçısı olan təlxək: dəbbaz. 

Bayram şənliklərində tamaşaçıları əyləndirən təlxəklər: törənçi. 

Muğ və sehrbaz sənəti ilə məşğul olanlar qadaqçı adlanıblar. Sonralar peşəkar komiklər və 

təlxəklər də həmin adla çağırılıblar. 

Lağbaz. Ən qədim dövrlərdə yaranan, yazın gəlişi ilə bağlı olan mərasim oyunlarından biri 

"Kosa-kosa"dır.  Ələ salmaq, lağa qoymaq, məsxərə  hədəfinə çevirmək, təhqir etmək üçün icra 

olunan belə oyunların bəzisinə l a ğ  o yu n u deyilib. 

Orta əsrlərdə ölümə məhkum caninin, əsir alınmış düşmənin eybəcər müqəvvası düzəldilir, 

tərsinə ulağın belinə qoyulur, söyüş-təhqirlərlə şəhərin gur yerlərində oyun çıxarılırdı. Mərasim hay-

---