Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

 
23
Əslində, o idrak prosedurasını həyata keçirməyə imkan verən metodoloci əsas və izahediji prinsip, ijtimai 
praktikanın, insan fəaliyyətinin, jəmiyyətin həyatının əsası kimi qəbul edilməsi qətiyyən şübhə doğurmamalıdır. 
Çünki, insan fəaliyyətinin spesifikasını müəyyənləşdirərkən tədqiqatçılar qeyd edirdilər ki, heyvanların  ətraf 
mühitə birbaşa reaksiyasından fərqli olaraq insan öz praktik fəaliyyətində  təbiətə  təsir göstərərək  şüurlu 
məqsədini elə həyata keçirir ki, «əmək prosesinin sonunda alınan nətijə bu prosesin əvvəlində insanın təsəvvür 
etdiyi kimi, yəni ideal olur».
1 
Deməli, insanın  əməyi onun həyat fəaliyyətinin  əsas forması kimi, əvvəljədən 
qoyulmuş məqsəd vasitəsilə stimullaşdırılır, ifadə olunur, tənzimlənir və həmin qaydada davam edir. O məqsəd 
isə  fəaliyyətin gələjək nətijəsinin və onun strategiyasının ideal modeli sayıla bilər. Haqqında söhbət gedilən 
ideal modelin səmərəli olması üçün fərdin  şüuru müəyyən xassələrə malik olmalıdır. Həmin xassələr ijtimai 
praktikada yaranır və fərdin şüur strukturunda və jəmiyyətin mədəniyyətində təsbit edilir. Məsələn, şüurun prak-
tik fəaliyyətinin məqsədini qabaqjadan əks və ehtimal etmək funksiyalarını səmərəli yerinə yetirməsi üçün bu 
ehtimal bajarığının özünün inkişaf etdirilməsi vajibdir. Yalnız yaradıjı fəallığa, seçijiliyə, plastikliyə malik şüur 
arzu olunan məqsədin ideal nümunəsini təsəvvürə gətirmək, habelə həmin ehtimal olunan imkanların həyata ke-
çirilməsi şəklində hazır olana dərhal tam qiymət vermək hazırlığını və qabiliyyətini təmin edir. 
Belə bir tələbata bir növ javab olaraq estetik fəaliyyət və onun mənəvi- predmet təjəssümü (folklorda, 
injəsənətdə, arxitekturada, dizaynda və s.) başlayır, onun texnologiyası və mədəniyyət dəyərləri jəmiyyətin bədii 
mədəniyyətində  təsbit olunur. Bütün bunlar eyni zaman kəsiyində insanın gerçəkliyə estetik münasibətini 
müəyyənləşdirən estetik fəaliyyətin daxili planı kimi mükəmməl bir vəziyyətdə olur.  
İnsanın estetik qabiliyyəti jəmiyyətlə birlikdə doğlur və inkişaf edir. İbtidai ijma dövründə bu qabiliyyətin 
artmasına və inkişafına təbiətin özü güjlü təkan vermişdir. Təbiət çoxjəhətlidir, bu da özünü təbiət hadisələrində 
aşkar edir. Təbiət gözəlliyi: simmetriya, harmoniya, ahəngdarlıq, kiçiklə böyük arasındakı ölçülülük və s. ibtidai 
ijma dövrünün sənətkarları  tərəfindən genişliyi və  dərinliyi ilə qavranılıb təsvir olunmuşdur. Azərbayjan 
ərazisində aşkar edilmiş qədim yaşayış məskənlərindəki qayaüstü və mağara rəsmlərində insanlardakı gözəlliyi 
qavramaq və istifadə etmək qabiliyyətinin estteik düşünjə səviyyəsinə çatdığının şahidi oluruq. İnsan artıq este-
tika obyekti olduğu kimi, bütün reallığı və çoxjəhətliyi ilə birlikdə təsdiq etməyi bajarır. 
Təbiətdə gözəllik (bilavasitədir) onun özündədir, yəni birbaşadır. Bu gözəlliyi insan duyğusu, anladığı 
zamandan o onun şüurunun məzmununa çevrilir. Məhz buna görə  də insanın estetik düşünjəsi təbiət 
hadisələrinin dərki ilə başlayır. İbtidai insanın dünyaya, reallığa münasibəti sinkretik xarakterdədir. Buna görə 
də ibtidai insanın düşünjəsində hələ məntiqi olanla hissi olanın, dini, etik və estetik olan ayrılmır, bütövlükdə 
mövjuddur. Buna baxmayaraq, bu sinkretlikdə, biz düşünjənin elə jəhətlərini aşkarlayırıq ki, həmin jəhətlər em-
brional şəkildə ijtimai şüurun bu və ya digər formasında özünün sosial inkişafını tapır. 
Sosialist ideologiyası estetik mədəniyyəti  əməklə qoşa işlədirdilər. Lakin elə  həmin dövrdə  əmək 
anlayışına münasibətdə fərqli çıxış edənlər də tapılırdı. Onlardan biri də Çingiz Aytmatov olmuşdur. O, «Gün 
var  əsrə  bərabər» romanının «Müəllifdən» hissəsində yazırdı: «Bu məlum həqiqətdir ki, insan şəxsiyyətinin 
qiyməti- onun əməyə münasibəti, zəhmətsevərliyi ilə ölçülür… Onu da qeyd etməliyəm ki, «zəhmət adamı» 
deyəndə mən bu anlayışı «təbiətən sadə adam», yalnız jan- başla yer şumladığı və ya mal- qara otardığı üçün 
mütləqləşdirmək fikrindən uzağam. Mənjə,  əbədi və  dəyişkən həyatla üz- üzə  gələn zəhmət adamının nə 
dərəjədə  şəxsiyyət olması, mənəvi aləminin nə  dərəjədə  zənginliyi dövrünün əsas xüsusiyyətlərinin onda nə 
dərəjədə  jəmləşdiyi ilə ölçülməlidir.
2
 Deməli, estetik mədəniyyət özünün spesifikası ilə  fərqlənən 
mədəniyyətdir. 
İdrakın kamil inkişafında elmi düşünjə və estetik qavrayış özünün xarakterik xüsusiyyətlərini saxlasa da 
idrak fəaliyyətinin başlanğıjında ijtimai düşünjənin ayrılmaz qaynağı kimi meydana çıxır. Elmi düşünjənin 
xüsusiliyi və ən ümumi jəhətləri nədədir? 
Elmi düşünjə təbiətin, insanın, ijtimai həyatın hadisələrin mahiyyətini jiddi elmi dəlillərlə aşkarlayır, izah 
edir. Buna görə  də elmi düşünjədə idrakın hissi bilavasitəliyi kənar edilir. Elmi düşünjə gerçəkliyin anlayış, 
mühakimə və hökmlərlə aşkarlanmasıdır. Bu jür düşünjə abstrakt- məntiqi xarakter daşıyır. 
Gerçəkliyin estetik dərki zamanı, təkjə hadisə  və predmetlərin daxili mənası  və xassəsi yox, həm də 
görümü, yəni hissi- emosional qavrayışın tələblərinə javab verən konkret müəyyənliyi də vajibdir. Deməli, este-
tik dərk obyekti özünə bəslənilən hissi- emosional vurğunluqdan obyektin subyektlə yaratdığı hiss, duyğu, hə-
yəjandan ayrı deyildir. Elmi düşünjədə bu jür emosional gərginlik əsaslı rol oynamır. Buna baxmayaraq, onu da 
qeyd etmək lazımdır ki, insanın dünyaya çeşidli münasibətində, həm də elmi düşünjəsində estetik- bədii 
fəaliyyətin yaradıjılıq elementləri çox güjlüdür. 
Estetik mədəniyyətin xüsusiyyəti onun əsasını  təşkil edən estetik fəaliyyətin özünəməxsusluğu ilə seçilir. 
Estetik fəaliyyət maddi- mənəvi xarakterə malik olur. Onun predmeti gerçəkliyin bilavasitə dərk və ya təsəvvür 
edilə bilən hər hansı bir obyekti, məsələn estetik informasiya daxil edilmiş bədii dəyərlər və ya bədii əsərlər, uti-
litar təyinatlı  məhsulların estetik dəyəri ilə müşayiət edilən məqsədyönlü fəaliyyət məhsulları, insan əli ilə 
                                                           
1
 Маркс К., Енгельс Ф. Сочинение, т.23, с.189 
2
 Айтматов Ч. Эцн вар ясря бярабяр. Б., 1987, с.13. 

---