ruğunu. tükbaş qurdu, onikibarmaq bağırsağın əyribaş qurdunu və s. misal
göstərmək olar. Geohelmintlər əsas sahibdə cinsiyyət yetişkənliyinə çatdıq
dan sonra yumurta qoyur. Y um urtalar kalla xarici mühitə düşür, xarici mü
hit şəraitindən (temperatur, işıq rütubət və s.) asılı olaraq müəyyən
müddətdən sonra invazion hala keçir və insan və heyvanları yoluxdurur.
Müxtəlif helmintozların törədiciləri insana və heyvana əsasən iki yolla: ağız
və dəri (peroral və perkutan) vasitəsilə keçir Sorucular sinfindən olan pişik
sorucusu, ağciyər sorucusu, lentşəkilli qurdlar sinfindən olan donuz və öküz
soliteri, enli lent qurdu, alveokokk, exinokokk, kiçik lent qurdu, habelə
nematodlar sinfinə daxil olan insan askaridi, uşaq bizquyruğu və s.
peroral
helmintozlar hesab edilir. İkinci qrup helmintozlar isə sudan,
torpaqdan, bitkilərdən və müxtəlif keçirici həşərat vasitəsilə yoluxur və
perkutanial
adlanır. Bu zaman müxtəlif helmintlərin sürfələri aktiv surətdə
dəriyə daxil olur. Perkutan helmintlərə şistosomozlar, bilqarsioz, ankilosto-
moz,
strongiloidoz,
filyarioz
və
s.
aiddir.
Helmintologiyada
helmintoantroponoz və helmintozoonoz-terminhnni
bir-birindən ayırd etmək
lazımdır.
Antroponoz
- helmintozlann törədiciləri təbiətdə öz inkişafım
insansız başa vura bilmir. Buna misal olaraq şistosomozu, teniozları,
heminolepidozu, onxoserkozu, vuxereriozu, trixosefaliozu, ankilostomiozu,
stronkiloidozu və b. göstərmək olar. İnsanda və heyvanlarda parazitlik edə
bilən və inkişafında insanın olması hökmən vacib olmayan parazit qurdlar
epidemioloji zəncirdə zoonozlar
adlanır. O nlara yapon şistosomozu,
opistorxoz,
paraqonimoz,
fassiolyoz,
alveokokkoz,
exinokokkoz,
difillobotrioz, drakunkulyoz, trixinelyoz göstərmək olar. Hazırda insan və
heyvan populyasiyasmda 31 növ hclmintoz çox yayılmışdır
(cədvəl 28).
Cədvəl 28
İnsan və heyvanların əsa s helm irozları və on ların törədiciləri
Helmintozlar
X ə stəliy in törəd iciləri
Ş isto s o m o z la r
O p is to rx o z
F a ss io ly o z
M e ta q o n im o z
P a ra q o n im o z
Trematodozlar:
S c h isto so m a m a n s o n i,
Sch.
h a e m o to b iu m , Sch. J a p o n ic u n ı
O p isto rc h is felineus
F assio la h e p a tic a , E. g igantic
M e ta g o n im u s y o k o g a v a i
P a ra g o n im u s v c slcrm an i
il . Sestodozlar:
T e n ia rin x o z
T e r io z
E x in o k o k k o z
G im n o le p id o z
D ifillo b o trio z
Ш . Nematodozlar:
T a e n ia rh y n c h u s s a g in a tu s
T a e n ia so liu m
E ch in o co c c u s g ra n u lo s u s.
H y m e n o le p is n a n a
D ip h illo b o th riu m latu m .
V u x ererio z
V u ch ereria b a n c ro fti
349
B ru k io z
B ru g ia m a la y i L o a — loa
L o a o z
G n c h o c e rc a v o lv u lu s
O n x o s e rk o z
M a n s o n e lla o z z a rd ı
M a n s o n e llo z
D ip e th a lo n e m a p e rs ta n s
D ip e ta lo n e m a to z
D ra c u n c u lu s m ed in en sis
D r a k u n k u lo z
G n a x h o s to m a sp m ig eru m
Q n a to s to m o z
A n k y lo s to m a d u o d e n a le ,
A n k ilo s to m id o z
N e c a to r a m e ric a n u s
T r ix o s tro n k ilid o z
A scaris lu m b ric o id e s .
A s k a rid o z
T o c s o c a ra canis, T . m u stax
A n iz a k in o z
T ric b o c e p h a lu s tric h ic e ru s
T rix o s e fa ly o z
A n g io stro n g y lo s c o n to n e n u s
A n k io s tro n k ilid o z
S tro n g y lo id e s stereo ralis
S tr o n k ilo id o z
E n te ro b iu s v en n icu laris
E n te ro b io z
T ric b in e lla sp iralis
Yuxarıdakı cədvəldə adları çəkilən parazit qurdların törətdikləri xəstə
liklərin bəziləri tropik və subtropik qurşaqlarda (şistosomozlar, opistorxoz,
vuxererioz, brukioz, onxoserkoz, loaoz, mansonellyoz, dipetalonematoz,
qnatostomoz, angıostroııgilidoz), digərləri isə tropik və subtropik zonalarla
yanaşı, başqa iqlim zonalarında da yayılmışlar. Tropik və subtropik
'zonalarda təsadüf edilən helmintozlar həm maddi və həm də ictimai itkiyə
səbəb olur. Ümumi hesablamalara görə. Yer kürəsində 450 mln. Ankilosto-
midozla, 240 mln. filariozla, 200 mln. insanın şistosomozla yoluxması qeydə
alınmışdır. Askaridoz isə insanda, heyvan və quşlarda ən çox təsadüf edilən
xəstəlikdir. H ər bir parazit qurd lokalizasiyasına görə spesifik xarakterli
olur. Parazit qurdlar bağırsaq sistemində, venalarda, limfa damarlarında,
qaraciyərdə, öd kisəsində, mədəaltı vəzidə, dərialtı toxumada, exinkokokkun
sürfəsi isə müxtəlif orqanların toxumalarında (ən çox isə ağciyər və
qaraciyərdə) parazitlik edir. Parazit qurdlar fərdi inkişaf zamanı miqrasiya
etdiklərindən, əksər orqan və toxum alarda parazitlik etmək imkanına malik
olur. Məsələn, cinsiyyət yetişkənliyino çatmış trixinella bağırsaqda, sürfələri
isə eninə zolaqlı əzələlərdə olur. Askarid və onikibarmaq bağırsağın əyribaş
qurdu öz miqrasiyası zamanı mürəkkəb yol keçərək çinsiyyət yetişkənliyinə
çatır. Helmintlər parazitlik etdiyi sahib orqanizmdə müxtəlif xəstəliklər, o
cümlədən allergiya reaksiyaları törədir, onların metabolizminin son məhsul
ları təsirindən yaranan intoksikasiya, orqan və toxumaların mexaniki zədə-
lənməsinə və s. səbəb olur. Hclmintozların təsir səviyyəsi əsasən üç mər
hələdə
-knskin, gizli
və
xroniki halda
olur. Müxtəlif helmintozlann kəskin
mərhələsi parazitin sürfəsinin qan-dam ar sistemində miqrasiya ilə əlaqədar
olaraq baş vermiş allergiya xarakterli əlamətlərdə özunu göstərir. Helmintin
orqanizmdə lent mərhələsində xəstəliyin üzə çıxması parazitin cinsiyyət
yetkinliyinə çatmaması ilə izah edilir. Xroniki mərhələ isə parazitin bütün
inkişaf mərhələlərinin sahibdə getməsi ilə əlaqədardır.
Yastı qurdlar tipinin-(platlıelminthes)
- xarakterik xüsusiyyətləri aşağı
dakılardır: 1-yastı qurdlar tipinə daxıl olan nümayəndələr ikitərəfli (bi-
350