Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 16.1
- Qələvi-torpaq elementləri radionuklidləri C^Be, *^Ca, 89.90Sr, i40Ba, -«»V, ’^Se, ^ Qaraciyər
yerüstü orqanlarından; hissəciklər düşən vaxtdan və sonra səpinin sahəsindən keçən küləyin sürətindən, aerozol hissəciklərin ölçüsündən, düşən (çökən) materialın miqdarından, hissəciklər düşdükdə və sonra havanın nisbi rütubətliyindən asılıdır. Bitkinin kök sistemi vasitəsilə olmayan, yəni aerol (havadan) çirklənməsinin rolu torpaqdan radionuklidlərlə çirklənməsinə nisbətən (xüsusən radioaktiv maddələrin çökdüyü ilk dövrdə) daha böyükdür: bu vaxt ərzində bitkidə radioaktiv maddələrin miqdarı tamamilə havadan yerüstü fitokütlənin səthində toplanan radionuklidlərlə təyin olunur. Havadan radionuklidlərin çökməsi dayandıqdan sonra bitkinin radio- nuklidlərdən təmizlənməsi başlayır (yağışla yuyulma, küləklə aparılma, aerozolların cazibə qüvvəsi ilə kənarlanması və s.). Radionuklidlərin çökməsindən sonra bitkidə onların konsentrasiyasının azalması yarım- təmizlənmə dövrü kimi qiymətləndirilir. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin çoxlu sayda radionuklidlərdən yarımtəmizlənmə dövrü 7-dən 17 sutka hüdudunda tərəddüd edir (radionuklidlərin fıziki-kimyəvi xassələrindən, aerozol hissəciklərin ölçüsündən, bitkinin bioloji xüsusiyyətindən və s. asılı olaraq). Küləyin və ya yağışın təsiri ilə çirklənmiş torpaq səthindən radioaktiv hissəciklər və ya çirklənmiş torpağın özü bitkiyə daxil ola bilər. Belə hal bitkinin təkrar radioaktiv və çirklənməsi adlanır. Bitkidə torpaqdan radionuklidlərin toplanması kompleks faktorlardan asılıdır, onları aşağıdakı 4 əsas qrupu ayırmaq olar: radionuklidlərin fıziki-kimyəvi xassələri, torpağın fıziki-kimyəvi xassələri, bitkinin bioloji xüsusiyyətləri və bitkinin aqrotexnikası. Qeyd edildiyi kimi, bitkidə radionuklidlərin toplanması torpağın fi- ziki-kimyəvi xassələrindən asılıdır: bir qayda olaraq torpaqda humus, mübadilə kationları, gillicə və gil fraksiyaları nə qədər çox olarsa, yəni torpaq yüksək münbitliyə malik olarsa, əksəriyyət radionuklidlər bitki tərəfindən zəif udulur.
Radionuklidlərin çəmən-otlaq bitkilərinə daxil olması çəmən çim qatında radioaktiv maddələrin yüksək dərəcədə toplanması ilə əlaqədardır; çəməndə bitkilər şum aparılan torpaqlara nisbətən 5... 10 dəfə artıq radionuklid toplayır (o cümlədən ^^Sr və ‘-'^'^Cs). Bitkilərin minerallarla qidalanma xüsusiyyətləri, vegetasiya dövrünün davamiyyəti, torpaqda kök sisteminin yayılma xarakteri, məhsuldarlığı və digər bioloji xüsusiyyətləri müxtəlif bitki növlərinin və kənd təsərrüfatı bitkilərinin müxtəlif sortlarının radionuklid toplamasına təsir göstərir. Bitkilərin kök yollarında ^^Sr və ‘37Cs radionuklidləri toplaması növündən asılı olaraq 10 ...30 dəfə və sortdan asılı olaraq 5 ...7 dəfə fərqlənə bilər. 332 16.2.3. Kənd təsərrüfatı heyvanlarının iştirakı ilə radionuklidlərin kənd təsərrüfatı zənciri üzrə paylanması Radioaktiv çirklənməyə məruz qalan otlaqlarda otarma zamanı, həmçinin bıırdaq dövründə mal-qara radionuklid tərkibli yemlə qidalandıqda radionuklidlər kənd təsərrüfatı heyvanlarının orqanizminə və sonra oradan da heyvandarlıq məhsullarına (süd, ət və s.) keçir. Heyvanın orqanizmində radionuklidlərin orqanizmə sovrulma (hopma) əmsalı fs-dən radionuklidlərin bioloji mütəhərliyinin qiymətləndirilməsində istifadə edilir və faizlə ifadə olunur: fs=Qana keçən radionuklidlərin miqdarı, Bk Rasionla (yemlə) daxil olan radionuklidlərin miqdarı, Bk Heyvan orqanizminə daxil olan radionuklidlər metabolizm proseslərinə (sorulma, ayrı-ayrı orqanlar və toxumalar üzrə hərəkət, depovizə olunma və təmizlənmə) cəlb olunur. Heyvandarlıq məhsulunda radionuklidlərin toplanması son halda bu proseslərin intensivliyindən asılıdır. Əksər təbii və süni radionuklidlər üçün kənd təsərrüfatı heyvanlarının orqanizmində radioaktiv maddələrin metabolizmi, heyvandarlıq məhsullarına (süd, ət, yumurta və s.) radionuklidlərin daxil olmasını məhdudlaşdıran maneə kimi baxmaq olar. Belə məhdudlaşma ilk növbədə ^’^Co, kimi radionuklidlərin zəif sorul ması (hopması) ilə əlaqədardır.Lakin göstərilənlərdən fərqli olaraq, radionuklidlərin böyük bir qrupu, məsələn, -^H, ^^^Ca, ^^Zn, ^‘^Sr,
'■^''C s və b. mədə-bağırsaq traktmda yaxşı sorulur. Bu proses təkcə radionuklidlərin fıziki-kimyəvi xassələri ilə deyil, həm də heyvanın formasından və yaşından asılıdır. Belə ki, cavan yaşlılarda sovrulma yaşlılara nisbətən güclü gedir. Radionuklidlərin orqanizmdə yayılması, həm də orqanizmdən çıxması tipi bir sıra faktorlardan asılıdır (cədvəl 16.1). Cədvəl 16.1 Kənd təsərrüfatı heyvanları orqanizmində radionuklidlərin yayılması tipi
89.90Sr, i40Ba, -«»V, ’^Se, ^<’As, 23»U)
Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|