Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a

Radioloji baxamdan ^‘^Sr və radionuklidlərinin sutka ərzində yemlə 1 1 

südə uyğun olaraq 0,1...02 və 0,5... 1,5%, 1 kq ətə isə uyğun olaraq 0,04 və 8% 

daxil olur. 

Əgər çəmən-otlaq sahəsinə düşən qarışığın tərkibində olarsa, o zaman o, 

insan üçün radiasiya təhlükəsinin başlıca mənbəyi olar, belə ki, bu radionuklid 

südə  tez  keçərək  (sutka  ərzində  yemlə  1  1  südə  1%  keçir)  sonra  insanın 

qalxanvari vəzinə daxil olur. Radionuklidlərlə çirklənmiş otlaqda mal-qaranın 

otarıldığı  zaman  (xüsusilə  az  məhsuldar  sahədə)  heyvanların  torpaq 

hissəciklərini  udması  radionuklidlərin  heyvandarlıq  məhsuluna  keçmə 

mənbəyi ola bilər, 

16.2.4.

 

Aqrosenozlarda  radionuklidlərin  miqrasiyası  və  bu 

proseslərin modelləşdirilməsi 

Radionuklidlərin radioaktiv maddələr düşdüyü yerdən insan orqanizminə 

daxil olması və daha mühüm qida zənciri üzrə hərəkətinin (keçməsi) təsviri 

BMT-nin Elmi Komitəsi tərəfindən istifadə olunan atom radiasiyasının təsirini 

əks etdirən modelin nümunəsi 16.1 şəklində göstərilir. 

 

Şəkil 16.1. Ətraf mühitdə radionuklidlərin nəqlinin blok modeli 

Aqrosferdə  radionuklidlərin  miqrasiyasının  ayrı-ayrı  bloklarından  və 

kənd təsərrüfatı zənciri üzrə onların hərəkətinin spesifik xüsusiyyətindən asılı 

olaraq belə  modelin  6  qrupunu  ayırmaq olar:  1) torpaqda radionuklidlərin 

miqrasiyası modeli; 2) kənd təsərrüfatı bitkilərinin səpinləri 

334 

---

nin  aérai  radioaktiv  çiçəklənmə  modeli;  3)  torpaq-bitki  sistemində  ra- 

dionuklidlərin  miqrasiyası  modeli;  4)  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarının 

orqanizmində  radionuklidlərin  miqrasiyası  modeli;  5)  qida  zəncirləri  üzrə 

radionuklidlərin  miqrasiyası  modeli;  6)  aqrosferdə  radionuklidlərin 

miqrasiyası modeli (lokal, region və qlobal miqyasda). 

Bu  və  ya  digər  regionun  torpaq-bitki  örtüyünün  özünəməxsus  bioge- 

okimyəvi  şəraiti  bəzi  hallarda  orada  bitişik  (qonşu)  ərazilərə  nisbətən  kənd 

təsərrüfatı zənciri üzrə radionuklidlərin daha intensiv miqrasiyasını təmin edir. 

Belə  regionlar  biogeokimyəvi  anomaliya  regionu  adlandırılır.  Ukrayna  və 

Belorusiya polesyesi rayonlarını belə anomaliyaya nümunə göstərmək olar. Bu 

regionlarda yüngül qranulometrik tərkibli (qumlu və qumluca) az məhsuldar 

çimli-podzol  və  torflu  torpaqların  yayılması  ‘^^Sr  və  '  ^“^Cs 

radionuklidlərinin mütəhərliliyi humus, kalsium və digər mübadilə əsasları ilə 

zəngin olan ağır mexaniki tərkibə malik torpaqlara nisbətən yüksəkdir. 

Çəmən-otlaq  sahələrinə  «qaynar»  radioloji  landşaft  kimi  baxmaq  olar. 

Radionuklidlərin  çəmən  bitkiliyində  özünəməxsus  yayılması  çəməndə 

yarımparçalanmış bitki qalıqlarından ibarət çim qatının mövcudluğu ilə təyin 

olunur.Belə  spesifik  «anbarda»  çəmən  sahəsinə  daxil  olan  radionuklidlər 

radioaktiv  maddələr  düşdükdən  sonra  uzun  müddət  qalaraq  bitki  üçün  asan 

mənimsənilir, belə ki, çəməndə ^^Sr və '-^'Cs şum edilmiş torpağa nisbətən 

yüksək  dərəcədə  əlverişli  olur.  i-^’^Cs-nin  bitkiyə  daxil  olması  çəmən 

sahəsindən və torpaq tipindən asılıdır. 

Suvarma  əkinçiliyi  şəraitində  suvarma  suyu  -  torpaq-bitki  sistemində 

radionuklidlərin miqrasiyası güclənir. Yağışyağdırma zamanı radionuklidlərin 

bitkiyə keçməsi xüsusilə intensivləşir. 

Öz  axını  ilə,  şırımlı  suvarma  zamanı  da  radionuklidlərin  bitkiyə  daxil 

olması  dəmyə  şəraitinə  nisbətən  intensiv  keçir.  Yağışyağdırmada 

radionuklidlər  torpağı  görmədən  birbaşa  bitkinin  torpaqüstü  səthinə  düşür. 

Təcrübələr göstərmişdir ki,  yağışyağdırma zamanı ‘^*^Sr payızlıq buğdanın 

dənində dəmyə şəraitinə nisbətən 17...83 dəfə çox olmuşdur. Yağışyağdırma 

şəraitində  süni  radionuklidlərin,  həmçinin  təbii  ağır  radionuklidlərin  bitki 

tərəfindən toplanması dəmyə əkinçiliyi ilə müqayisədə daha güclü olmuşdur. 

16.3.

 

İONLAŞMIŞ ŞÜALANMANIN BİTKİYƏ, 

HEYVANA VƏ AQROSENOZA TƏSİRİ 

16.3.1.

 

İonlaşmış şüalanmanın bitkiyə təsiri 

Radioloji mühit vəziyyətində olan əksəriyyət bitkilər eyni zamanda xarici 

(bitkidən kənarda yerləşən şüalanma mənbəyindən) və daxili (to- 

335 

---

xumalann tərkibində olan radionuklidlərdən) şüalanmaya məruz qalır. 

Bitkinin mürəkkəb orqanizmində ionlaşma radiasiyasının ilkin reaksiyası 

praktiki  olaraq  canlı  hüceyrələrin  bütün  komponentlərinə  daxil  olan  bioloji 

aktiv molekulların təsirindən başlayır. 

İri xromosomlu bitkilər kiçik xromosomlu bitkilərə nisbətən şüalanmaya 

daha həssasdır. Bitki radiorezistentliyinin belə asılılığı (xromo- somun ölçüsü) 

bütün bitki aləmi üçün universal sayılmır, bu, yalnız fı- logenetik yaxınlığı ilə 

səciyyələnən radiotaksonlar - bitki növləri hüdudunda gözlənilir. 

Şüalanma ilə təmasda olan bitkilərdə bioloji proseslər bölünən və xüsusi 

hüceyrələrdə gedən bir sıra reaksiyalarla bağlıdır. Ali bitkilərin fərqləndirici 

cəhəti  (məsələn,  onurğalı  heyvanlarla  müqayisədə)  onda  orqanogenezin 

embrional  dövrlə  məhdudlaşmaması  bütün  həyatı  boyu  getmişdir 

(keçməsidir).  Bu  yəqin  ki,  bitkilərdə  bütün  ontogenezi  ərzində  hüceyrələrin 

bölünməsi qabiliyyətini saxlayan embrional hüceyrələrin - meristemin olması 

ilə  əlaqədardır.  Meristemin  radiohəssaslığı  fərqli  olub  xüsusi  toxumalara 

nisbətən on və yüz dəfələrlə yüksəkdir. 

Hüceyrə səviyyəsində bitkidə radiasiya dəyişikliyi sitogenetik zədələnmə 

şəklində  təzahür  edilir.  Bu  səviyyədə  şüalanmanın  təsiri  altında  gedən 

dəyişikliklər sonralar bütün orqanizm və fitosenoz səviyyəsində təzahür edilir. 

Şüalanan fitosenozda daha çox radiohəssas bitki növləri sıradan çıxır, vahid 

sahədə  bitkilərin  sayı  və  fitokütlənin  ehtiyatı  dəyişir,  normal  suksesiya 

prosesləri pozulur. 

lonlaşan  şüalanmanın  təsirinə  qarşı  bitkilərin  cavab  reaksiyası 

şüalanmanın  dozasından  asılıdır.  Radiobiologiyada  udulmuş  şüaların  dozası 

qreya  (lQr=lC/kq),  ekspozisiya  dozası  ilə  rentgenlə  (lR=2,58-10-4  kl/kq) 

ölçülməsi qəbul edilmişdir. Şüalanmanın bioloji effekti ionlaşdı- rıcı şüaların 

təsirinin  intensivliyindən  - dozanın  gücündən  (məsələn, Qr/dəq. ilə ölçülən) 

asılıdır.  İonlaşdırıcı  şüalanmanın  nisbətən  aşağı  doza  (5...  10  Qr-toxumlar 

üçün  və  1...5Qr  -  vegetasiya  keçirən  bitkilər  üçün)  arasında  təsiri  zamanı 

bitkinin böyümə və inkişafı sürətlənir. Bu hadisə radiostimulyasiya  adlanır 

(cədvəl 16.2). 

Toxumlara  və  vegetasiya  keçirən  bitkilərə  ionlaşdırıcı  şüalanmanın 

bioloji təsiri letal (öldürücü) və yarımletal ölçü dozaları ilə - (LDioo və LDso) 

qiymətləndirilməsi qəbul edilmişdir. Əksəriyyət kənd təsərrüfatı bitkilərində 

məhv  olmağa  səbəb  olan  şüalanma  dozası  50-70%  olduqda  məhsuldarlığın 

tamamilə  itməsinə  səbəb  olur.  Odur  ki,  şüalanma  zamanı  məhsuldarlığın 

itirilməsinə  qarşı  bitkinin  davamlığmı  səciyyələndirmək  üçün  SDso 

parametrindən  istifadə  edilir,  məhsuldarlığın  50%  azalmasına  səbəb  olan 

dozaya uyğun gəlir (cədvəl 16.3). 

LDso və SDso eyni bitki növü üçün 10 dəfə və daha çox fərqlənə bilər. 

336 

---