Səs, ümumi bioloji qıcıqlandırıcı olub insan orqanizminin bütün
orqanlarına və sisteminə təsir göstərərək müxtəlif fizioloji dəyişkənliklər
əmələ gətirir. Bu təsir həm spesifik xarakter (eşitmənin dəyişməsi) daşıyır,
həm də qeyri spesifik hadisələr (qan təzyiqinin yüksəlməsi, diqqətin və
yaddaşın zəifləməsi, gözlərin yorğunluğu), psixi-fizioloji göstəricilərin
(qıcıqlanmanın artması, yuxunun pozulması, həmçinin məktəbə hazırlığın
aşağı düşməsi) pozulması şəklində özünü göstərə bilər. Ətraf mühitin səs
çirklənməsi şəraitində yaşayan uşaqlarda çox vaxt məktəbə hazırlaşma
problemi yaranır. Bu uşaqlarda psixi pozuntuların artma sürəti İdBA
səviyyədə səsə 0,5% olduğu aşkar edilmişdir. Səsin təsir effekti genetik və
orqanizmin əldə etdiyi xüsusiyyətlərdən asılıdır. Bəzi adamlar səsə qarşı
xüsusi hissiyata malikdir.
•
Səsin ürək-damar sisteminə təsiri. Səs ürək-damar sistemi stresinin
potensial faktoru sayılır. Aviasiya və nəqliyyat səsi həm gündüz, həs də gecə
vaxtları bütün dünyada qəbul edildiyi kimi, qan təzyiqinə təsir göstərir. Böyük
Britaniyada nəqliyyat səsinin təsiri qiymətləndirildikdə ürəyin işemiya
xəstəliyi 66-77 dBA səviyyədə 1,1 təşkil edildiyi aşkar olunmuşdur. Alman
alimlərinin «hadisə-nəzarət» metodu ilə apardığı tədqiqatlar göstərdi ki, 60-80
dBA səviyyəsində səs infarkt-miokardanın əmələ gəlməsi riskini yaradır.
Magistral nəqliyyatının və aeroportun yüksək səviyyədə səsinin təsiri
nəticəsində uşaqlarda sistoloji və diostoloji qan təzyiqinin yüksəlməsi
müəyyən edilmişdir.
Bir sıra mənbələrdən yaranan səsin gündəlik təsiri fizioloji sistemlər
bərpa olunduğu istirahət dövründə əhalinin sağlamlığına pis təsir göstərə bilər.
Fasiləsiz yüksək səs qan təzyiqinin qalxmasına, ürək döyüntüsünün
qısalmasına, qan damarlarının daralmasına, qanın əzələlərə, beyinə və digər
orqanlara verilməsinin güclənməsinə səbəb olur. Səsin təsiri nəticəsində beyin
maddələrində adrenalinin və noradrenalinin ayrılması arta bilər. Məlum
olduğu kimi, adrenalin ürəyin fəaliyyətinə təsir göstərir, sərbəst turşu və qanın
ayrılmasına şərait yaradır. İnsanda belə effektin yaranması üçün onun qısa
müddət ərzində 60-70 dBA səviyyəsində səsə məruz qalması kifayət edir.
•
Səsin əsəb sisteminə təsiri. Assosiativ reaksiyaların tədqiqatlarının
nəticələri göstərdi ki, əlverişsiz akustik şəraitdə yaşayan şəxslərdə mərkəzi
əsəb sisteminin funksional vəziyyətinin dəyişməsinin ilkin əlamətləri görünür.
Təyyarə tərəfindən yaranan nisbətən az intensiviikli səs (50-60 dBA) yalnız
elektrokortikal refiekslərin şərti qıcıqlandırıcısı deyil, həm də orqanizmə digər
təsirlərin siqnalı ola bilər. Bundan başqa, uçan təyyarələrin saatlıq təsiri və
daim davam edən səs 70 dBA səviyyədən yüksək işləyən aviasiya
mühərriklərinin səs-küyü mərkəzi əsəb sisteminin funksional vəziyyətində
davamlı oyanma yaranmasına səbəb olur.
408
hesabla 3 dBA miqdarında artır. Mütəxəssislərin fikrinə görə, birləşmiş
Avropada 130 mln-dan artıq adam, səviyyəsi 65 dBA-dan yüksək inten-
sivlikli səsin təsirinə məruz qalır, 400 mln-dan artıq adama isə səviyyəsi 55
dBA-nı keçən səs (yəni normativdən artıq) təsir göstərir.
Yeniyetmələr üçün pleyerlər və diskotekalar xüsusilə təhlükə yaradır.
Skandinaviya alimləri belə nəticəyə gəlmişlər ki, hər beşinci yeniyetmə ağır
eşidir, lakin çox vaxt bunun səbəbini anlamır. Səbəbi isə pleyerlər- dən sui
istifadə və diskotekalardakı səs-küydür. Diskotekalarda səsin adi səviyyəsi
80-100 dBA arasında tərəddüd edir, pleyerin səsinin gücü 100-114 dBA-ya
çatır. Elə kömürsındıran çəkic də, belə qulaqbatırıcı səslə işləyir, lakin belə
vəziyyətdə səsdən qorunma tədbiri nəzərdə tutulur. Fransız mütəxəssislərinə
görə, pleyer əsrində eşitmənin pozulması gənclərdə müşahidə olunur və
pleyerdən sonra bu adamlar eşitmə aparatına keçməlidir.
Bakının şadlıq evlərində musiqi səsinin səviyyəsi demək olar ki, dis-
kotekalardakı səsin səviyyəsinə yaxındır. Burada eşitmənin pisləşməsinin ilk
simptomunu «toy» effekti adlandırmaq olar. Çoxsaylı insanların toy
məclisində gur səsin təsirindən yanında əyləşən ayrı-ayrı məclis
iştirakçılarının danışıq səsini və nitqini qarışıq salırsan, bilmirsən kim nədən
söhbət edir, nə üçün gülür, pis vəziyyətdə qalırsan. Toydan çıxanda elə bil
başın şişir, süstləşirsən, o gecəni yata bilmirsən, səhər isə iştahan olmur, əzgin
halda durub evdən çıxmağa çalışırsan. Sonralar isə çoxsaylı görüşlərdən
kənarlaşmağa çalışırsan, bu isə insanı sosial təcrid olunmağa, təklənməyə
aparır. Musiqinin səsi ucaldıqca orqanizmdə çoxlu miqdarda stres hormonları,
məsələn adrenalin yaranır. Bu zaman qan damarları daralır, bağırsağın
fəaliyyəti ləngiyir. Sonralar isə bütün bunlar ürəyin və qan dövranının
fəaliyyətini də pozur. Bu həddindən artıq yüklənmə infarkta səbəb ola bilər.
22.2.3.
Səs və vibrasiyanın ətraf mühitə və insana təsiri
Səsin insana və onun orqanizminə təsiri və ona qarşı tədbirlər son
onilliklərdə bütün dünyada ən aktual problemlərdən biri sayılır. Qeyd edildiyi
kimi, səs insana istehsalatda (sənaye müəssisələri və bəzi səsli obyektlər),
küçədə və evdə təsir göstərir. Yaşayış evində buna çox vaxt zəngin
radiotexnika, divarların konstruksiyası və s. səbəb olur.
Sənayenin intensiv artması səs və onun insanlara təsiri haqqında elmin
inkişafına səbəb oldu. 1868-ci ildə alman fiziki H.Helmhols (1821- 1894) ilk
dəfə eşitmə və görmənin fiziologiyasını əsaslandırdı. Həmin vaxtdan etibarən
sağlamlığa ziyanlı istehsalatda (dəmirçi, pərçimçi, qazançı) insanlarda ağır
eşitmə ilə bağlı müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqatlar aparılmışdır.
407