Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
ricilərin yüksək konsentrasiyası şəhərdən lOOkm uzaqda da qeydə alınır. Görünür, urbanizasiya prosesinin dinamik surətdə inkişafı sosial- iqtisadi inkişafı obyektiv olaraq əks etdirir. Şəhərlərin yalnız sayı çoxalmaqla, sahəsi böyüməklə bitmir, onlar həm də, bir-birilə qovuşaraq, birləşərək aqlomerasiya (təsərrüfat, əmək, məişət vƏ mədəni əlaqələrlə birləşən yaşayış, məntəqələr sistemi) əmələ gətirir. Xarici ölkələrdə su- peraqlomerasiya - konurbasiyalar yaranmışdır. Onlardan ən nəhəngləri ABŞ-da: Bosvaş (Boston-Vaşinqton), Çipitts (Çikaqo-Pittsburq), Sansan (San-Fransisko-San-Diyeqo). XXI əsrin birinci yarısında Yer kürəsində belə urbanlaşma nəhənglərinin sayı I
O
keçəcək. İri şəhərlərin qeyri mütənasib böyüməsi orada təsərrüfatın idarə edilməsində çətinliklər yaradır, onlar yeni mürəkkəb ekoloji problemlərlə qarşılaşır. XX əsrin birinci yarısında iri şəhər mərkəzləri böyük əhali kütləsini özündə cəmləşdirərək, şəhər mühitinə neqativ təsirlərin artmasına gətirib çıxardı. Yaşayış şəratinin deqradasiyası varlı əhalinin şəhər ətrafına köçməsinə səbəb oldu. Lakin bir iri şəhərin şəhərətrafı qəsəbələri digər şəhərin şəhərətrafı qəsəbələrlə qovuşaraq urbanlaşma ərazisinin nəhəng formasız (amorf) massivlərini əmələ gətirdi. Yaponiyada belə massivlər tədricən Xonsyu adasının bütün cənub sahillərini tutmağa başlayır. ABŞ-da da qarşısı alınmayan belə nəhəng şəhərlər formalaşır. Atlantik okeanının sahilində ayrı-ayrı şəhərlər - məsələn. Boston və Vaşinqton (900 km-ə yaxın məsafə) tez bir zamanda birləşdi. İri şəhərlərin sənaye mərkəzlərində sənayenin həddindən artıq cəm- loşməsi nəqliyyat probleminin həllini mürəkkəbləşdirir, enerji, su və digər resurs növü ilə təchizatı çətinləşdirir, ekoloji yaşayış mühitini kökündən dəyişərək, sanitar-gigiyena vəziyyətini pisləşdirir (şəkil 21 .
). XX əsrin sonlarında insanın bir bioloji növ kimi deqradasiyasi mümkünlüyü məsələsi ekoloji baxımdan hakim problem hesab edildi. Bunu dünyanın bir sıra regionlarında müşahidə c^mək olar. Məsələn, Rusiyanın Səhiyyə Nazirliyinin məlumatına görə, ölkədə əqli tamqüsur- lu olmayan adamların sayı 4%-ə, bəzi regionlarda hətta 10... 12%-ə çatır; hər il müalicəsi hələ mümkün olmayan genetik və xromosom pozuntusu ilə 200 min körpə doğulur. Zəhərlənmə hələ ananın bətnində başlayır, belə ki, embrion bütün toksinləri acgözlüklə özünə çəkir. İnsanın məskunlaşdığı yerin ekologiyasının elmi əsasla hazırlanması hazırkı mərhələdə başlıca olaraq hava mühitinin, içməli suyun, qida məhsullarının optimal vəziyyətinin keyfiyyət göstəricilərinə əsaslanır. Lakin sclitcb zonanın ekoloji sisteminin deqradasiya prosesləri daha əvvəl (tez) başlayır. Onlar əhalinin sağlamlıq vəziyyətində gözə çarpacaq dərəcədə kənara çıxmanı qabaqlayır. Odur ki, bu proseslərin qabaqcadan qarşısını almaq lazımdır. 395 —
müəyyən rayonun ümumi ekoloji parametrlərinin (ümumi iqlim və landşaftdan başlayaraq) qeydiyyatı; —
çirklənmənin texnogen və iqlim potensialı və ya seliteb kompleksin deqradasiyası potensialı üzrə ətraf mühitin vəziyyətinin müqayisəli təhlili; —
kompleksin biogeokimyəvi aktivliyi, demoqrafik tutum, reproduktiv qabiliyyət və s.); —
sistemindən, əkinçiliyin kimyəvi proseslərindən, heyvan və məişət tullantılarının kənarlaşdınlmasından və istifadəsindən, xüsusi təhlükəli maddələrdən (radioaktiv, yüksək toksiki, kansorogen) yaranan texnogen yükün məhdudlaşdırılması və aşağı salınması üzrə təbiəti mühafizə tədbirlərinin yerinə yetirilməsi nəticəsində hava və su hvözələrinin, torpaq və bitki örtüyünün qorunması dərəcəsinin uçotu. Beləliklə, seliteb zonanın ərazisindən ekoloji baxımdan neqativ təsir göstərən istehsalat və nəqliyyat obyektləri, həmçinin sanitar-qoruyucu zonası 300m-dən artıq olmayan müəssisələr, şəhərətrafı rabitə yolları və s. çıxarılmalı, ekoloji təhlükəli məntəqələr (avtoyanacaq məntəqələri, elektrik ötürücüsü xətləri) optimal yerləşdirilməli; səs, vibrasiya yükünü azaltmaq lazımdır. Seliteb zonanın kompleks ekoloji qiymətləndirilməsi müxtəlif demoqrafik və iqtisadi göstəricilərlə (ərazinin ümumi sahəsi və əhalinin ümumi sayı, məskunlaşma xüsusiyyətləri və əhalinin sıxlığı); əlverişsiz ərazinin (çökməyə, sürüşməyə, güclü eroziyaya, seysmik təhlükəyə, selə, daşqın dövründə subasmaya məruz qalan ərazilər), ətraf mühitin vəziyyətinin kəmiyyət və keyfiyyət səciyyəsi ilə təyin edilir. Məlum olduğu kimi, əhali məskunlaşan yerlər texnogen yükün davamlı artan təzyiqi altında olur, bu, istehsalat tsiklləri prosesində, nəqliyyatın, kənd təsərrüfatı istehsalının, kommunal-məişət təsərrüfatının inkişafının və s. təsiri nəticəsində baş verir. Belə şəraitdə ekoloji tarazlığın təbii mexanizmini saxlamaq olduqca mürəkkəb işdir. İri şəhərlərdə güclü antropogen təzyiqlər aktiv şəkildə cəmləşir. Şəhərlər isə bütövlükdə xüsusi, süni məskunlaşma mühiti olub, kənardan daxil olan yaşayışı təmin edən resurslardan asılıdır. Belə mühitdə maddələrin təbii dövranında boşlıq yaranır, təbii mühitə xas olan özünübər- pa və özünütəmizləmə mexanizmi pozulur. Şəhərlərdə yaranan tullantılar və çirkləndiricilər bütün biosfer üçün ciddi təhlükə sayılır. Müasir böyük şəhər mürəkkəb sistem olub təbii mühitin dəyişməsində yalnız şəhər sərhədi daxilində deyil, həm də şəhər sərhədindən kənarda da güclü faktor hesab olunur. Məsələn, Moskva ətrafında çirkləndi- 394 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|