Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a

XXII FƏSİL 

SELİTEB ƏRAZİLƏRİN EKOLOGİYASI 

22.1.

 

İNSAN MƏSKUNLAŞAN YERLƏRİN EKOLOJİ 

MÜHİTİNİN MÜASİR XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

Son illər yaşayış məntəqələrinin (əsasən şəhərlərin) ekologiyasına böyük 

diqqət ayrılır, lakin yaşayış yerlərinin şəraitinin pisləşməsi hələ çox qədimdən 

başlamışdır  J.B.Lamark  hələ  1820-ci  ildə  qeyd  etmişdir  ki,  insan 

qabaqcadan Yer  kürəsini  yaşayış  üçün yararsız hala  salaraq,  öz cinsini 

məhv etmək üçün təyin edilmişdir. 

Biosferin  əsas  həyat  (yaşayış)  təminatı  funksiyalarından  biri  canlı 

orqanizmlərə  məskunlaşma  məskəni,  insana  isə  yerləşmə  məskəni 

«verməkdir».  Yerləşmə  məskəni  dedikdə,  şəhər  və  kənd  məskunlaşma  yeri 

nəzərdə tutulur. Bunlar da öz növbəsində müxtəlif qruplara bölünür (cədvəl 

22.1). 

Cədvəl 22.1 

Sayma görə yaşayış məskənlərinin qrupları 

Məskənlərin qrupları

 

Əhali, min nəfər

 

Şəhər

 

Kənd yeri

 

Nəhəng

 

1000-dən artıq

 

-

 

Ən böyük

 

250... 1000

 

3...5

 

Böyük

 

50... 100

 

1...3

 

Orta

 

10...50

 

02...3

 

Kiçik (o cümlədən şəhər tipli qəsəbələr)

 

 

005...02

 

Şəhər və kəndlər ekoloji problemlərinə görə yaxın olsa da, miqyasına və 

intensivliyinə görə fərqlənir. 

İnsanın  təbiətlə  əlaqəsi  onun  əhvali-ruhiyyəsinə  yaxşı  təsir  göstərir,  iş 

qabiliyyətini  artırır,  sağlamlığına,  uzunömürlüyünə  zəmin  yaradır.  Yaşayış 

məntəqələrinin  ərazisinin  aşağıdakı  fəaliyyət  zonalarına  ayrılması  xüsusi 

ekoloji əhəmiyyət kəsb edir: seliteb, istehsalat və rekreasiya- landşaft. 

Seliteb  zona  (yaşayış  zonası)  -  yaşayış  massivlərinin,  ictimai  bina  və 

qurğuların,  həmçinin  ekoloji  cəhətdən  təhlükəsiz  və  sanitar-qoruyucu  zona 

tələb etməyən ayrı-ayrı kommunal və sənaye obyektlərinin yerləşməsi üçün 

təyin  olunan  ərazilərdir;  bura  həmçinin  şəhərdaxili  yollar,  küçələr, 

meydançalar, bağlar, bulvarlar və s. aiddir. 

Ekoloji tələbata uyğun olaraq seliteb zonanın formalaşdırılması və əsaslı 

təşkilində aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır: 

393 

---

Birinci halda hər hansı bir təbiəti mühafizə tədbirinə ehtiyac yoxdur: əsas 

etibarilə,  yeraltı  suların  vəziyyətinə  nəzarət  olunmalıdır;  ikinci  halda 

məhdudlaşdırıcı  tədbirin  görülməsi  məqsədəuyğundur:  üçüncü  və  dördüncü 

hallarda isə daima xüsusi qoruyucu tədbirlərin həyata keçirilməsi vacibdir. 

21.3.

 

TORPAĞIN ÇİRKLƏNMƏSİ VƏ DEQRADASİYASI 

Torpağın  vəziyyətinin  ekoloji  qiymətləndirilməsi  meyarının  seçilməsi 

onun  yerləşmə  spesifikası,  genezisi,  həmçinin  istifadə  xüsusiyyəti  ilə  təyin 

edilir. 

Torpağın  vəziyyəti  qiymətləndirildikdə,  ekoloji  uğursuzluq  dərəcəsinin 

əsas göstəriciləri fiziki deqradasiya, kimyəvi və bioloji çirklənmə meyarları 

hesab olunur. 

Ərazinin ekoloji vəziyyətinin meyarlarından biri torpağın deqradasiyası 

(eroziya,  deflyasiya,  təkrar  şorlaşma,  şorakətləşmə,  bataqlaşma)  nəticəsində 

istifadədən çıxmış torpaq sahələri hesab edilir. Neqativ proseslər (açıq üsulla 

faydalı qazıntıların əldə olunması və tikinti işləri; insan tərəfindən törədilən su 

eroziyası  və  defiyasiya)  torpaq  horizontları-  nın  dağılmasına  səbəb  olur,  bu 

proses  də  torpağın  deqradasiyası  meyarı  vəzifəsini  görür.  Torpağın 

strukturunun dağılması və bərkimə prosesinin inkişafı onun kipliyini artırır, bu 

da torpağın deqradasiyası göstəricisinin mühüm meyarıdır. 

Fitotoksiklik  torpağın  çirklənməsinin  kompleks  göstəricisi  .sayılır  - 

çirklənmiş torpağın xassələri toxumun cücərməsini, ali bitkilərin böyümə və 

inkişafını ləngidir (sıxışdırır) (test göstərici). 

Torpaq  mikroorqanizmlərin  həyat  fəaliyyətinin  aşağı  düşməsi  bioloji 

deqradasiyanın əlaməti sayılır. 

Torpaqda  çirkləndirici  maddələrin  YVK-nın  artma  təkrarı  çox  olarsa, 

onların mütəhərrik formalarına görə qiymətləndirmək lazımdır. 

Ekspert  qiymətləndirməyə  görə  ekoloji  fəlakət  ərazisi  üçün 

məhsuldarlığın  azalması  75%-dən  artıq,  ekoloji  böhran  ərazisi  üçün 

isə*50...75% qəbul olunması təklif edilir (həmin ərazi və bitki üçün kompleks 

aqrotexniki və aqrokimyəvi tədbirlərin yerinə yetirilməsi şəraitində). 

Keyfiyyətə görə normativ tələbata uyğun gəlməyən məhsulun bir hissəsi 

(pestisidlərin  qalıq  miqdarı,  toksiki  elementlər,  mikrotoksinlər,  nitratlar, 

nitritlər)  öyrənilən  ərazi  üçün  (torpaq,  hava,  səth  və  qrunt  suları)  çirklənmə 

dərəcəsinin indiqatorunun əlavə göstəricisi sayılır. 

Torpağın  vəziyyəti  haqqında  məlumat  əsas  göstəricilər  və  çirkləndirici 

maddələrin tərkibi üzrə informasiyanı əks etdirən ətrafiı tematik kartofqrafik 

materiallar şəklində təqdim edilməlidir. 

392 

---

üçün KZP-1 O-dan (kimyəvi zəhərləmə parametri) istifadə olunur. Kimyəvi 

maddələrlə  çirklənmə,  hər  biri  YVK-dan  dəfələrlə  çox  olan  bir  neçə 

maddələrlə müşahidə edilən ərazilər üçün bu göstərici xüsusən vacibdir. Bu 

yalnız  fövqəladə  ekoloji  vəziyyət  və  ekoloji  fəlakət  zonası  aşkar  edildikdə 

hesablanır. 

Hesablama  YVK-nı  maksimum  keçən  10  birləşmə  üzrə  aşağıdakı 

düsturla aparılır. 

KZP-10=Cı/YVKı+C2nfVK2+C3/YVK3...+CıonfVKıo 

Burada, Cı, C

2

, C

3

 ....Cıo - suda kimyəvi maddələrin konsentrasiya- sı, 

YVK - balıq təsərrüfatı üçün 

KZP  -  10-nu  təyin  etdikdə  imkan  daxilində  maksimum  göstərici 

miqdarında su analizi aparmaq təklif olunur. 

Təhlil  olunan  zonalar  ayırdıqda  bakteriya  -  fıto-  və  zooplankton, 

həmçinin  ixtiofauna  üzrə  göstəricilərdən  istifadə  olunur.  Bununla  yanaşı, 

suyun  toksiki  dərəcəsini  təyin  etmək  üçün  inteqral  göstərici  -  biotest- 

ləşdirmədən istifadə edilir. 

Zonanın  müəyyən  ərazisi  üçün  təklif  olunan  göstəricilərin  parametrləri 

kifayət qədər uzunmüddətli müşahidələrin (3 ildən az olmayaraq) materialları 

ilə formalaşdırılır. 

Yeraltı sular. Yeraltı suların texnogen çirklənməsi miqyasını təyin etmək 

üçün V.M.Qoldberq təbii halda  yeraltı suyun keyfiyyəti (Q), içməli su kimi 

istifadə edilən yeraltı suda çirkləndirici maddələrin yol verilən konsentrasiyası 

(YVK)-dan  istifadə  olunmasını  təklif  etmişdir.  Yeraltı  suların  çirklənmə 

miqyasının səciyyələndirilməsində çirklənmə sahəsinin (F) ölçüsü də mühüm 

əhəmiyyət daşıyır. Beləliklə, yeraltı suların çirklənmə vəziyyəti iki göstərici 

ilə - yeraltı suların keyfiyyəti (C) və çirklənmənin sahəsi (F) ilə ifadə olunur. 

Bunun əsasında yeraltı suların vəziyyətinində dörd səviyyə (siniQ ayrılır: 

1.

 

Nisbətən  əlverişli  (norma).  Yeraltı  suyun  keyfiyyəti,  əsasən,  Cı  ilə 

müqayisə  oluna  bilər  və  ya  onu  bir  qədər  keçə  bilər,  lakin  YVK-nm 

çərçivəsindən çıxa bilməz,  yəni  Cı

olmur və ya kiçik ölçüdə olur (F<0,5 km^). 

2.

 

Daima neqativ dəyişkənlik meyli müşahidə olunur (risk sinfi). Yeraltı 

suyun keyfiyyəti fasiləsiz pisləşir. O, YVK-a çatır və ya onu keçir, lakin bəzi 

sahələrdə YVK 3...5-dən artıq olmur (F=0,5 .... 5 km-). 

3.

 

Böhranlı  vəziyyət  (böhran).  Yeraltı  suyun  keyfiyyəti  geniş  sahədə 

YVK-nı  keçir  (10  dəfəyə  qədər),  yəni  YVK

çirklənmə sahəsinin ölçüsü 5-dən 10 km~ arasında dəyişir. 

4.

 

Fəlakətli  vəziyyət  (fəlakət).  Yeraltı  suların  keyfiyyəti  çirklənmə 

zonasında lOYVK-dan artıqdır və pisləşməyə doğru meyl göstərir. 

391 

---