Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
planlarında müasir tələblərə cavab verən şəhəryaradıcı yüksək əmək tutumlu sənaye sahələrinin - elektrotexnikanın, maşınqayırmanın, neft və kimya sənayesinin, trikotaj, toxuculuq və s. inkişafına üstünlük verilməsi məqsədəuyğun olar. (Əyyubov, 1999) Azərbaycan respublikasında şəhər əhalisinin sayı 1989-cu ildə 3805 min nəfər olmuşdur, onun 77,0%-i şəhərlərdə, 23,0%-i şəhər tipli qəsəbələrdə yaşayırdı. Hazırda şəhər əhalisi 65 şəhərdə, 122 şəhər tipli qəsəbədə və fəhlə qəsəbələrində cəmləşmişdir. Halbuki, Azərbaycanda 1913-cü ildə cəmi 13 şəhər var idi. Respublikada Sovet hakimiyyəti illərində şəhər və şəhər tipli yaşayış məntəqələrinin sayı ildən-ilə artmağa başladı. Əgər 1926-cı ildə burada 18 şəhər və 16 şəhər tipli qəsəbə var idisə, artıq 1939-cu ildə müvafiq olaraq onların miqdarı 25 və 56, 1959-cu ildə 40 və 93, 1989-cu ildə isə 65 və 122 olmuşdur. Ümumiyyətlə Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda hər ildə orta hesabla 2,8 şəhər məskəni əmələ gəlmişdir. Respublikada əhalinin məskunlaşması sistemində şəhərlərin və şəhər tipli yaşayış məntəqələrinin şəbəkəsi artmış, onun sıxlığında irəliləyişlər az olmamışdır. Azərbaycan şəhərlərinin əksəriyyətinin ən kiçik (əhalisi 10-19,9 min nəfər) və kiçik (20 mindən 49,4 minə qədər) şəhərlər təşkil edir. Onların payına bütün respublika şəhərlərinin və əhalisinin müvafiq olaraq 41,5 və 21,5%-i düşür. Bu yaşayış məntəqələrində bütün şəhər əhalisinin müvafiq surətdə 13,3 və 13,9%-i cəmləşmişdir. Əhalisi 5 mindən 99 minə qədər olan xırda şəhərlərin payına bütün şəhərlərin 24,6%-i düşdüyü halda, onlarda respublika şəhər əhalisinin cəmi 4,1%-i cəmləşmişdir. Respublika şəhər əhalisinin əksəriyyəti iri və nəhəng şəhərlərin payına düşür. Bu yaşayış məntəqələri, yəni Bakı, Gəncə və Sumqayıt bütün respublika şəhərlərinin sayca 4,6%-ni təşkil etdiyi halda, onlarda (qəsəbələrsiz) şəhər əhalisinin 58%-i yaşayır. 1950-ci illərdən başlayaraq sənayenin zəif inkişaf etmiş olduğu rayonlarda iri sənaye müəssisələrinin və onun filiallarının yerləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq urbanizasiyanın ərazi strukturunda böyük dəyişikliklər əmələ gəldi. Respublikanın bütün iqtisadi rayonlarında yeni zavod və fabriklər yarandı, Kür-Araz iqtisadi-coğrafi rayonunda müharibə qurtardıqdan sonra 1970-ci ilə kimi 43, Gəncə-Qazaxda 37, Şəki-Zaqatala- da, Lənkəran-Astara və Naxçıvan Muxtar Respublikasının hər birində 11, Quba-Xaçmaz və Dağlıq Qarabağın hər birində 8, Dağlıq Şirvanda 7 və s. nəhəng sənaye müəssisəsi yaradıldı. Bu müəssisələrdən Əli Bay- ramlı (Şirvan) DRES, Mingəçevir su elektrik stansiyasını. Daşkəsən dağ-mədən kombinatını, Zəylik filiz idarəsini, Gəncə alüminium, cihazqayırma, Mingəçevir Azərelektroid, kübel, rezin-texniki məmulatlar zavodlarını, şüşə liflər zavodunu, Xankəndi elektrotexnika zavodunu. 136 Cjoncodə, Mingəçevirdə toxuculuq kombinatlarını, Gəncə və Qazaxda xalça kombinatlarını, Naxçıvan, Xankəndi, Şəki, Lənkəran, Göyçay, Bərdə, İmişli və başqa şəhərlərdə dəmir-beton konstruksiyalar və detallar zavodlarını göstərmək olar. Bu müddətdə Naxçıvan, Xankəndi, Şəki, Lənkəran, Göyçay, Bərdə, Xaçmaz və başqa yerlərdə xeyli miqdarda konserv, şərab, süd və çörək zavodları, ət kombinatları, respublikanın bir çox rayon mərkəzlərində çay fabirikləri və s. yaradılmışdır. Bütün bunlar respublikada urbanizasiyanın ərazi strukturunun optimallaşdırıl- masına müsbət şərait yaratmışdır. Lakin 1988-ci ildən başlayan erməni separatizmi, 20%-dən çox ərazini Ermənistanın işğal etməsi, Xankəndi, Şuşa, Ağdərə, Ağdam, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər, Laçın, Füzuli, Xocalı, Cəbrayıl kimi şəhərlərin və Kərkicahan, Mincivan, İstisu, Şıxarx, Horadiz, Qırmızıbazar, Hadrut, Əsgəran qəsəbələrinin düşmən tərəfindən viran qoyulması. Qazax, Ağstafa, Tovuz, Gədəbəy, Naftalan, Bərdə, Sədərək və digər yaşayış məntəqələrinin isə mütəmadi olaraq Ermənistan ordusu tərəfindən atəşə tutulması şəhərlərin inkişafına - urbanizasiya prosesinə ağır zərbə vurdu. Azərbaycan əhalisinin məskunlaşma forması tarixində öz dədə- baba yurdlarından qovulanların Beyləqan, İmişli, Ağcabədi, Bərdə və s. rayonlarda yeni tip məskənləri - «çadır şəhərcikləri» yarandı. Məcburi köçkünlər əsasən böyük və orta şəhərlərdə yerləşdirildiyindən əhalinin ərazi yzrə proporsiyasmdakı nisbətlər daha da dərinləşdi, xüsusən də respublikanın qərb ilə şərq, dağlıq yerlərilə düzən arasındakı fərqlər daha da artdı. Müharibə şəraiti iqtisadi tənəzzüllə müşayiət olunduğundan şəhər əhalisinin mütləq sayının cüzi artımına baxmayaraq, ümumi əhali içərisində onun payı 52,7%-ə (1996) düşdü. Azərbaycan şəhərlərinin müasir inkişaf səviyyəsinin yaxşılaşdırılması, onların ərazi üzrə yerləşmə proporsiyasınm nizamlanması hər şeydən əvvəl onların iqtisadi və sosial bazalarını mövcud və perspektiv demoqrafik potensiala uyğunlaşdırmağı tələb edir. Bunun üçün işğal olunmuş torpaqlar azad edilməli, iqtisadi dirçəlişə nail olunmalıdır. (Əyyubov, 1999).
İnsanların qida məhsulları ilə təmin edilməsi yalnız bu və ya digər ərazilərdə biosferin resursları ilə deyil, həm də konkret hər bir ölkənin sosial və siyasi şəraiti ilə sıx bağlıdır. İkinci hal daha çox istehsal qüvvələrinin və istehsalat əlaqələrinin inkişafı, elmi-texniki tərəqqinin səviyyəsi, əldə olunan məhsulun həcmi və keyfiyyəti, həmçinin onun cəmiyyət üzvləri arasında bölüşdürülməsi ilə təyin edilir.
Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|