Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a

Planetin  torpaq  resursları  insanlar  arasında  bərabər  bölünərsə, 

adambaşına 3 ha torpaq sahəsi düşərdi və dünya üzrə bütün taxıl bitkilərinin 

ümumi  yığımı  (miqdarı)  insanın  qidaya  olan  bioloji  tələbatını  tam  təmin 

edərdi (cədvəl 7.7). 

Cədvəl 7.7 

Taxıl bitkilərinin istehsalı (Brown, at. al., 1994) 

Region 

lar 

1950  1955  1960  1965  1970  1975  1980  1985  1990 

Dünya 

1.06 

1.08 

1.28 

1.34 

1.58 

1.77 

1.96 

2.19 

2.40 

631 

759 

847 

878 

1055  1218  1408  1570  1665 

keç. 

0.79 

0.84 

1.09 

0.95 

1.56 

1.09 

1.39 

L5İ 

1.99 

SSRİ 

82 

107 

125 

121 

187 

141 

176 

178 

218 

Rusiya 

0.72 

0.77 

1.07 

0.90 

1.56 

1.01 

1.29 

1.45 

L85 

47 

59 

76 

70 

113 

77 

97 

99 

117 

Qeyd: Surətdə - məhsuldarlıq, ton/ha; məxrəcdə - ümumi yığım, mln. ton 

Lakin  əkin  sahələri  azalmağa  doğru  gedir.  80-ci  illərdə  dünyada 

adambaşına  düşən  suvarılan  torpaqların  sahəsi  aşağıdakı  kimi  azalmışdır: 

1980-ci  ildə  0,053  ha,  1990-cı  ildə  0,049  ha.  Yer  üzərində  insanların 

qidalanmasının  faktiki  fərqi  olduqca  müxtəlifdir  (cədvəl  7.8);  1  mlrd.-  dan 

artıq  adam  həmişəki  kimi  ümidsiz  səfalət-yoxsulluq  şəraitində  yaşayır,  yüz 

milyonlarla insan isə aclıq çəkir. 

Cədvəl 7.8 

Dünyanın müxtəlif regionlarında qidalanma 

Regionlar 

Əhalinin adambaşına bir gündə istifadə 

məhsullar, birlikdə, kkal 

zülal,qram 

Asiya 

2244 

161 

55,3 

9,6 

Afrika 

2238 

171 

56,8 

12,2 

Qərbi Avropa 

3327 

1042 

95,2 51,8 • 

ABŞ 

3514 

1301 

105 

71,0 

Cənubi Amerika 

2541 

453 

65,5 

27,9 

Qeyd: surətdə - məhsulun (ərzağın) və zülalın ümumi miqdarı, məxrəcdə yenə 

heyvan mənşəli 

138 

---

7.8

 

saylı  cədvəldən  göründüyü  kimi,  1950-ci  ildən  1990-cı  il  daxil 

olmaqla taxıl dəninin istehsalının miqdarı 2,6 dəfədən də çox artmışdır, əsas 

taxıl bitkilərinin (buğda, qarğıdalı, çəltik,  çovdar, arpa, soya, darı və sorqo) 

orta  məhsuldarlığı  yüksəlmiş,  lakin  onun  artma  surəti  aşağı  düşmüşdür. 

FAO-nun məlumatına görə dünyada taxılın ümumi yığımının artımının 75%-i 

kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının artımı hesabına və yalnız 25%-i 

səpin sahələrinin genişləndirilməsi hesabına olmuşdur (FAO, 1981). Sonrakı 

illər  qida  məhsullarının  istehsalının  yüksəlməsinin  90%-i  kənd  təsərrüfatı 

bitkilərinin  məhsuldarlığının  artması  və  yalnız  10%-i  səpin  sahələrinin 

genişlənməsi  hesabına  olmuşdur.  Məlum  olmuşdur  ki,  kənd  təsərrüfatı 

istehsalının intensiv kimyalaşdı- rılması torpağın, su hövzələrinin, atmosferin 

çirklənməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  yeni  ekoloji  problemlər  yaradır,  nəticədə, 

bitkiçilik və heyvandarlığın keyfiyyəti aşağı düşür. 

Son  illər  insanlar  üçün  qida  məhsullarının  istehsalı,  həcminin  azalması 

aşağıdakı  səbəblərlə  aydınlaşdırılır:  taxıl  istehsalı  üçün  yararlı  sahənin 

azalması; suvarma üçün suyun qıtlığı; mineral  gübrələrin  effektliyinin aşağı 

düşməsi; torpağın kök sistemi yayılan qatında humusun miqdarının azalması; 

yeni təsərrüfat texnologiyasının ləng inkişafı və yüksək məhsuldar, torpağa az 

tələbkar sortlarm yaradılması, ətraf mühitin güclü deformasiyası (çirklənmə, 

torapağın  eroziyası,  səhralaşma,  iqlimin  aridləşməsi  və  s.).  Ekspertlərin 

hesablamalarına  görə,  yalnız  kənd  təsərrüfatı  mühitinin  deqradasiyası  ilə 

əlaqədar taxıl bitkilərinin toplanmasında illik kəsir 14 mln. ton təşkil edir. 

Taxıl bitkilərinin ümumi yığımının aşağı düşməsi dərhal heyvandarlığın 

məhsuldarlığında əks olunur, çünki 1 kq ət istehsalına orta hesabla 

6..

 

.8 kq, bütün dünyada isə mal-qaranın  yemlənməsi üçün 600 mln. ton 

dən (taxıl) yemi sərf olunur. 

Yəqin  ki,  Yer  üzərində  əhalinin  artması,  elmi-texniki  tərəqqi,  ölkələr 

arasındakı  iqtisadi  fərqlənmə  Yer  üzərində  ekoloji  böhranın  dərinləşməsinə 

gətirib  çıxarır:  təbii  biotalar  dağılır  (pozulur),  bioloji  müxtəliflik  azalır, 

ekosistem  deqradasiyaya  uğrayır,  biosferin  tükənən  və  tükənməyən 

resurslarının  istifadəsi  artır.  Beləliklə,  XXI  əsrin  astanasında  bəşəriyyət 

ekosistemlərin  deqradasiyasının  güclənməsi,  yoxsulluğun  dərinləşməsi, 

sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  və  inkişaf  etməkdə  olan  dövlətlər  arasında 

qeyri-bərabərliyin artması ilə qarşılaşmışdır (üzləşmişdir). 

Bioloji növ kimi insanın həyat fəaliyyəti onun müəyyən miqdarda qəbul 

etdiyi qida məhsulundan aldığı enerjidən asılı olub, iş qabiliyyəti və ömrünün 

uzunluğu ilə səciyyələnir. Sutka ərzində qəbul etdiyi enerjinin miqdarına görə 

mütəxəssislər  insanın  üç  həyat  fəaliyyəti  səviyyəsini  ayırır:  3500...2500 

kkal-optimal, 2500... 1500 kkal qeyri kafi (kifayət 

139 

---