12
“Ağıllı uşaq” nağılı üzrə materialda (MMV, səh.134-147) bu standartın
reallaşdırılması barədə tövsiyə verilməmişdir. Dərslikdəki (səh.98) tapşırıq isə
(“Bədii nümunələri janr xüsusiyyətləri baxımından müqayisə et”) şagird üçün
anlaşılmazdır. “Hansı nümunələri?” sualına dərslikdə cavab yoxdur.
Bu standart, haqqında artıq məlumat verilən 1.1.4. alt standartı ilə bağlıdır.
Şagird janrların xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək bacarığına yiyələnməyibsə,
onları müqayisə edə bilməz.
Standart N. Gəncəvinin “Ovçu ilə itin və tülkünün hekayəti” (MMV, səh.
148-149, dərslikdə isə ümumiyyətlə, bu mövzuya toxunulmayıb), “Yaralı bir uşağın
dastanı” və M. Seyidzadənin “Əqrəb və Çanaqlı bağa” (MMV, səh.154-157)
əsərlərində təlim məqsədi kimi qeyd edilir. Lakin nə MMV-də, nə də dərslikdə bu
standartın reallaşdırılması ilə bağlı heç bir sual, tapşırıq verilməmişdir.
1.2.2. Bədii nümunələrdəki qəhrəmanları davranış və əməllərinə görə
səciyyələndirir.
16. Bu standartın reallaşdırılması daha çox diqqət tələb edir. Lakin dərslikdə
“insanın ictimai varlıq olaraq təsviri”,
“insanın xarici görkəminin təsviri”
cədvəllərində verilmiş “göstəricilər” müəllimi və şagirdi çərçivə daxilində fəaliyyətə
təhrik edir və bu göstəricilərin bütün əsərlərə şamil edilməsi doğru deyildir. Bu
cədvəllər üzrə aparılan iş bədii əsərin bütövlükdə qavranılmasında maneəyə çevrilir
və ədəbiyyatşünaslığın məzmun və formanın vəhdəti prinsipinə ziddir. Obrazların
təhlili üçün müəyyənləşdirilmiş “göstəricilər” təlimi əhəmiyyət kəsb etmir.
Obrazların mənəviyyatca zəif və güclü olması, zarafatcıl və ya ciddi olması, gündəlik
məşğuliyyəti, boyu, çəkisi, səsinin nəyin səsinə bənzəməsi, zarıyarkən çıxardığı səs,
əl verib görüşərkən əli möhkəm və ya ehtiyatla sıxması, əlinin isti və ya soyuq
olması, qoxusu, peşəsindən irəli gələn qoxu, məşğuliyyətindən irəli gələn qoxu,
adətindən irəli gələn qoxu və s.
Obrazların fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınmadan eyni suallar onların hamısına
aid edilmişdir: “Bu obraz haqqında nə düşünürsən? Sən bu obrazın yerində
olsaydın nə edərdin? Bu obraz nə edirdi? Bu obraza münasibətin necədir? Bu
obrazda ən çox diqqətini nə cəlb etdi?” (səh.97,102, 184 və s.).
Bütün bunlar 1.2.2. standartının reallaşdırılması kimi göstərilmişdir. Bu standart
da təhrif edilmişdir, müəyyənləşdirilmiş məqsədlərin həmin standartla əlaqəsi
yoxdur: “Əsərin qəhrəmanının təsviri ilə təhlili arasında fərqi izah edir” (1.2.2.;
13
MMV,
səh.140-142.)
“Müzakirələr zamanı yoldaşlarının fikirlərindən
bəhrələnir” (1.2.2; MMV, səh.96, 128, 148 və s.)
1.2.4. Bədii nümunələrin mövzusunu, ideyasını şərh edir, əsaslandırılmış
münasibət bildirir.
17. Mühüm standartlardan olub bütün bədii əsərlərin tədrisində reallaşdırılması
vacibdir. İdeyanın müəyyənləşdirilməsi bədii əsərin qavranılmasından asılıdır. Başqa
sözlə, birinci əsas standartın (1.1. Bədii nümunələrin məzmununu mənimsədiyini
nümayiş etdirir) alt standartlarının həyata keçirilməsi bu standartın (1.2.4.)
reallaşdırılmasına zəmin yaradır. Əsərin məzmununun mənimsənilməsi üzrə
standartların əksəriyyətinin həyata keçirilməməsi, bəzilərinin qismən, bəzilərinin
təhrif olunmuş şəkildə reallaşdırılması adıçəkilən standartın (1.2.4.) formal
xatırladılması ilə nəticələnmişdir. Bu standartın tələblərindən biri (bədii nümunələrin
mövzusunun şərh edilməsi), demək olar ki, reallaşdırılmamışdır.
Əsərin ideyasının müəyyənləşdirilməsi üzrə standartın reallaşmadığını müşahidə
etmək üçün təklif olunmuş metodik tövsiyəni bir nümunə əsasında (M. Dilbazi
“Müəllimim”) nəzərdən keçirmək kifayətdir. MMV-də yazılır:
“Oxuya hazırlıq
işlərindən sonra əsərin kollektiv şəkildə cütlərlə (?) oxusu keçirilir. Yardımçı
suallar üzrə iş aparılır” (MMV, səh.78). Mətn üzrə yardımçı suallar məzmunun
mənimsənilməsini təmin etmir. Bu qəbildən suallara (“Bu bəndlərdə hansı misralar
əsas ideyanı qüvvətləndirir (?)”,
“Bu misralarda hansı hiss təsvir edilmişdir?”,
“Bu misraları (?) sənin ilk müəlliminə aid etmək olarmı?”) şagirdin ilk oxu
zamanı cavab verməsi qeyri-mümkündür.
18. MMV-də daha sonra deyilir: “Oxu zamanı şagirdlərin ifadəli oxunun
tələblərinə əməl etmələrinə diqqət yetirin”. Hələ heç əsərin məzmununu bilməyən
şagirdlər “ifadəli oxunun tələblərinə” necə əməl edəcəklər? Bu mərhələdə şagirdlərin
oxusu əsərin məzmununun mənimsənilməsinə (“yardımçı suallar üzrə iş aparılır”,
dərslik, səh.78) xidmət edir. Cütlərlə oxu prosesində müəllimin bu tövsiyəyə əməl
etməsi mümkün deyildir. Aydın məsələdir ki, cütlərlə oxu ucadan, səsli oxu şəklində
(sinifdə yarana biləcək səs-küyü yada salmaq kifayətdir) həyata keçirilə bilməz.
19. MMV-də (səh.79) deyilir: “Oxu başa çatandan sonra şagirdlər dərsliyin
36-cı səhifəsində təqdim edilən cədvəl üzrə işə cəlb edilir. Təqdimatlar dinlənilir.
Ümumiləşdirmə aparılır”. 36-cı səhifədəki cədvəl isə obrazların boyunu, çəkisini,
necə səs çıxardığını, qoxusunu və s. müəyyənləşdirməyi tələb edir. MMV-də bunun
