Dərslik layihəsi (sınaq nəşri) Rafiq İsmayılov Dilrüba Cəfərova

14
I BÖLMƏ
13. Rəqəmlərlə işarələnmiş feilləri aşağıdakı kimi qruplaşdırın.
Məchul növdədir: 
Qayıdış növdədir: 
Qarşılıq-birgəlik növdədir: 
İcbar növdədir: 
Məlum növdədir: 
1. Təbrizdə güman gedən
1
bir çox yerlər axtarıldı
2
. Nəhayət, bu
cinayət çarın sabiq nökəri Molla Əzizin boynunda qaldı və onun Ru -
siyanın hansı tərəfinə göndərildiyi
3
məlum olmadı. 
(M.S.Ordubadi)
2. Cənab konsul hər gün məni çağırtdırır
4
, gizlin əllərin aşkara
çıxarılmasını
5
və Təbrizdəki inqilab təşkilatının ifşa və həbs et di -
rilməsini
6 
tələb edirdi. 
(M.S.Ordubadi)
3. Sakitcə görüşdük
7
. Baxışdıq
8
. Elə də qocalmamışdı
9
. Bir az gö -
zünün qıraqları qırışmışdı
10
. Əvvəlki gözəlliyi nura çevril miş di
11
: nur
tökülürdü
12 
üzündən. İndi mənə fəxrlə baxırdı. Mən də ona əyil -
məyən
13
bir dağ kimi 
… (S.Tərtərli)
14.  Mətni oxuyun. Təsriflənməyən feilləri seçin və aşağıdakı tapşırıq -
la rı yerinə yetirin.
Beş dəqiqədən sonra havaya dalbadal iki fişəng atıldı. Yüzlərlə
qızarmış güllə qatarlaşaraq havada axın elədi və qara tökülüb söndü.
Taqqıltılar yarğanlarda əks-səda verdi... 
Mahmud konserv qutularını götürüb sürünməyə başladı. Ley-
tenant tikanlı məftilin yanına qədər onu gözü ilə ötürdü. Aralığa
sükut çökdü. 
(İ.Şıxlı)
1. Feili bağlamaları feilin təsriflənən formasına çevirib cümlə lə ri
dəftərinizə yazın.
2. II abzasda “k”-”y” və “q”- “ğ” əvəzlənməsi baş vermiş sözləri
müəyyənləşdirin.
3. Feili sifət şəkilçisini uyğun gələn digər feili sifət şəkilçisi ilə əvəz
edin.
15.  Altından xətt çəkilmiş sözlərdən biri təsriflənməyən feil deyil.
Fikirləşmə, görən kimdir
Qapı vaxtsız döyüləndə.
Ya ünvan axtaran fikir,
Ya ayrılıq, ya da qəmdi
Qapı vaxtsız döyüləndə. 
(R.İsmayıllı)

---

YUXU
Yuxu haqqında elm çox qədim tarixə
malikdir. Era 
mız dan əv 
vəlki dövrə aid
hind epos 
larında, yunan filosoflarının
əsər lərində yuxunun xüsusiy 
yət ləri və
optimal uzunluğu barədə ən müxtəlif
fikirlər var. Məsələn, Qədim Romada
deyir di lər ki, “yeni yet məyə altısaatlıq yu -
xu da kifayət edər, tənbələ yeddi saat
verin, amma heç kimi səkkiz saat yat -
mağa qoymayın”.
Bu sahədə tədqiqatlar son 30 ildə daha da çoxalıb. Onlardan ən iri -
miqyaslılarını nəzərdən keçirək:
Naqoya Universitetinin (Yaponiya) alimləri XX əsrin son onilliyində
apardıqları tədqiqat nəticəsində müəyyən ediblər ki, gündə 6,5-7,5 saat
yatan adamlar daha uzunömürlü olurlar. Gün ərzində 4,4 saatdan az
yatanların ömrü onlardan 1,6 dəfə, 9,5 saatdan çox yatanların ömrü isə
1,8 dəfə qısa olub. Tədqiqata 110 min adam cəlb olunmuşdu.
London Universitet Kollecinin mütəxəssisləri 20 ilə yaxın müəyyən
fasilələrlə 5431 ofis işçisinin səhhətini izləyiblər. 2011-ci ildə başa çatmış
tədqiqatın nəticələri göstərir ki, gündə yeddi saatdan az və ya çox yatmaq
insanların sağlamlığına mənfi təsir göstərir, əqli fəaliyyətini zəiflədir.
2004-cü ildə Kaliforniya Universiteti insan yuxusu ilə bağlı öz araş dır -
ma larının nəticələrini elan etdi. Bir milyondan artıq adamın iştirakı ilə altı
il ərzində keçirilən tədqiqat göstərib ki, gündə səkkiz saatdan az yatan
insanların ömrü daha uzun olur.
Beləliklə, araşdırmalar göstərir ki, insanın optimal yuxu müddəti gündə
... saatdır. 
Bəs onda bir çox tarixi şəxsiyyətlərin öz həyat təcrübələrinə əsas la -
naraq yuxu haqqında dedikləri necə olsun? Fransa imperatoru Napoleon
hesab edirdi ki, yuxu üçün dahilərə dörd, adi adamlara altı, ağılsızlara
səkkiz saat gərəkdir. Lakin dahi alman alimi Albert Eynşteyn gündə 11 saat
yatırdı. O deyirdi: “Mən ömrümün üçdəbir hissəsini yuxuda keçirmişəm və
bu heç də onun ən pis hissəsi olmayıb”. İtalyan rəssamı və ixtiraçısı
Leonardo da Vinçinin həyatının yarısı yuxuda keçib. Fransız filosofu Pas -
kal günün çoxunu başını balışdan qaldırmayıb və s. və i.a.
1. Sonuncu cümlədə nöqtələrin yerinə hansı say yazılmalıdır?
15
KAMİLLİYƏ DOĞRU

---

Yeddi saat orta norma kimi götürülsə də, hər bir insanın orqanizmi fər -
didir. Məgər gündə cəmi beş saat yatan, amma özünü gümrah hiss edən
adama rast gəlməmisiniz? Elə insanlar da var ki, uzun müddət gərgin iş -
lə yib yorulduqdan sonra yarım saat yatmaqla yenidən fəal iş rejiminə
qayıdırlar. 
Bütün bunları nəzərə alaraq fərdi yuxu normanızı özünüz müəy yən ləş -
dir mə yə çalışın. Bir həftə hər gecə yatdığınız və səhər oyandığınız vaxtı
qeydə alın. Özünüzü hansı halda daha gümrah hiss etdiyinizə diqqət ye-
tirin və bu kiçik eksperimentin nəticəsinə uyğun olaraq rejiminizi seçin.
Yuxunun uzunluğu bir sıra daxili (psixoloji vəziyyət, yorğunluq dərəcəsi)
və xarici (mövsüm, yerdəyişmə, havanın oksigenlə zənginliyi) faktorlardan
da asılıdır. İnsan yaşlaşdıqca yuxusu qısalır: adətən, körpələr gündə 12-16,
gənclər 6-8, qocalar 4-6 saat yatırlar. Yazda və yayda gecələr kimi insan
yuxusu da qısalır.
Lazım olduğundan çox və ya az yatmaq insanın fiziki, əqli və psixoloji
vəziyyətinə mənfi təsir göstərir. Məsələn, yuxusuzluq orqanizmdə artıq
çəkiyə, yaddaşın, immunitetin və reaksiyanın zəifləməsinə, streslərə gətirib
çıxara bilər. 
Çox yatmaq isə depressiyaya, bədbinliyə, əzginliyə səbəb olur.
İnsanın həyat tərzi onun yuxu rejiminə böyük təsir göstərir. Sağlam və
psixoloji cəhətdən rahat insan yatağa girəndən sonra orta hesabla yeddi
dəqiqəyə yu xu ya gedir və gecə 15-35 dəfə oyanır, amma çox vaxt bunu
hiss etmir. İşgüzar, məqsədyönlü insanlar səhər yuxudan oyanıb gözlərini
açanda yataqda çox ləngimirlər. Onlar həmin gün üçün planlaşdırılmış işlər
haq qın da düşünür və gümrah əhvali-ruhiyyə ilə aktiv fəaliyyətə tələsirlər.
Məq sədsiz yaşayan tənbəllərə isə elə gəlir ki, hələ kifayət qədər
yatmayıblar.
Fərdi yuxu rejiminizi müəyyənləşdirdikdən sonra ona əməl etməyə
çalışın. Gecə yuxuya gedərkən pozitiv şeylər haqqında düşünün ki, səhər
gümrah durasınız. Səhər gözünüz açılanda “Bir az da yatsam, dünya
dağılmaz”, – deyə düşünməyin, “Həyat gözəldir, qoy qalxım, onu bir az da
gözəlləşdirim”, – deyə ucadan səslənin.
Rafiq Ələkbəroğlu
Söz ehtiyatı
4. Kontekstə görə “optimal”, “faktor” və “pozitiv” söz lə rinin mənasını
müəy yən ləşdirin.
2. Albert Eynşteynlə bağlı deyilənlərdə hansı ziddiyyət var?
3. Onun özü haqqında dediklərini şərh edin.
16
I BÖLMƏ

---