Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

491

planları tərtib etmək, onları həyata keçirmək vasitələrini axtar-

maq

bacarığı

böyük

məktəblilərin

təlim

fəaliyyətinin

məzmununun spesifikasını müəyyən edir.  Bu özü həmin

planların həyata keçirilməsi vasitəsinə çevrilir.

Əgər yeniyetməlik dövründə şagirdlər üçün müəllim və

valideynlərin nüfuzu öz həmyaşıdlarının nüfuzu ilə bir növ

tənzim olunursa,  böyük məktəbli üçün ayrı-ayrı fənn

müəllimlərinin nüfuzu məktəbin nüfuzundan fərqləndirilir. 

Böyük məktəblinin

şəxsi

özünütəyinində

iştirak edən

valideynlərinin nüfuzu artır. 

Böyük məktəblilərin peşə və şəxsi özünütəyinlərinə

hazırlığı özünün sərvət meylləri sistemlərinə aydın şəkildə

ifadə olunan peşə istiqamətini və peşə maraqlarını,  nəzəri

təfəkkür formalarının inkişafını,  elmi idrak metodlarına

yiyələnməyi,  özünütərbiyə bacarığını daxil edir.  Şəxsiyyətin

yetişməsi və formalaşmasının bu yekun mərhələsi  məktəblinin

qiymət və bələdləşmə    fəaliyyətinin daha tam təzahür etdiyi

vaxtda başa çatır.  Bu yaş dövründə məktəblinin müstəqilliyə

cəhd göstərməsi əsasında onda mənlik şüurunun tam strukturu

formalaşır,  şəxsi refleksiya inkişaf edir,  həyati planlar və

pespektivlər dərk olunur. 

İdrak proseslərinin inkişafı. İlk gənclik dövründə

idrak prosesləri inkişaf edərək yeni keyfiyyətlər kəsb edir. Bu

dövrdə qavrayışın seçiciliyi və mənalılığında əsaslı dəyişiklik

baş verir. Məktəblilər daha çox əhəmiyyətli, təlimin məqsədləri

ilə səslənən obyektləri və materialları seçir və qavrayırlar. Nit-

qin və təfəkkürün inkişafı qavrayışın mənalılığını artırır. 

Onların qavrayışları daha çox məqsədyönəlmiş xarakter

daşıyır. Məkan, zaman, hərəkət qavrayışı geniş və əhatəli olur. 

Diqqət tam mənasında ixtiyari xarakterə malik olur. 

Böyük məktəblilər maraqlılıq dərəcəsindən asılı olmayaraq

diqqətlərini onlar üçün zəruri olan obyektin üzərinə yönəldə və

onun ətrafında mərkəzləşə bilirlər.  Böyük məktəblilərdə

diqqətin davamlılığı, mərkəzləşməsi əsaslı şəkildə yüksəlir. Bu

---

492

ən çox böyük məktəblilərin hər gün məktəbdə, sinifdə, ictimai

işlər zamanı yerinə yetirdikləri işlərin əhəmiyyətini dərk

etmələri ilə bağlı olur.  Böyük məktəblilər bəzən bütün dərs

müddətində diqqətlərini onun üzərində saxlaya bilirlər. Bunun-

la yanaşı olaraq böyük məktəblilərdə diqqətin həcmi əsaslı

şəkildə genişlənir.  Bu,  böyük məktəblilərin öyrəndiklərini

əvvəllər öyrənmiş olduqları ilə əlaqələndirə bilmək bacarığı ilə

şərtlənir.  Böyük məktəblilər diqqətlərini paylamaqda və

keçirməkdə çətinlik çəkmirlər.

İlk gənclik yaşında hafizənin inkişafı nəzərə çarpacaq

dərəcədə yüksəlir.  Mənalı,  məntiqi yaddasaxlama üstünlük

təşkil edir.  Bu dövrdə məktəblilər yaddasaxlamanın səmərəli

yollarından istifadəyə geniş yer verirlər. 

İlk gənclik dövründə təfəkkürün inkişafında da əsaslı

yüksəliş baş verir.  Bu dövrdə məktəblilərin təfəkkürü özünün

müstəqilliyi, tənqidiliyi, ardıcıllığı, nəzəri və mücərrəd xarakter

daşıması

ilə

fərqlənir.  Təfəkkürün

proseslərindən

və

formalarından yerində və düzgün istifadə etmək imkanları artır. 

Bütün bunlarla yanaşı bu dövrdə məktəblilərin ümu-

miləşdirmələrində bəzən tələsgənlik ucundan qüsurlar özünü

göstərə bilir. 

Təlim prosesində böyük məktəblilərdə bərpaedici

təxəyyüllə yanaşı yaradıcı təxəyyülün inkişafı üçün də geniş

imkan yaranır.  Bu hal ən çox şagirdlərin yaradıcı fəaliyyətdə

özünü aydın göstərir. 

Bütün qeyd edilənlərlə yanaşı ilk gənclik dövründə

məktəblilərdə maraq və tələbatlar, xüsusilə mənəvi tələbatlar

inkişaf edir. Onlar elmin,  texnikanın,  cəmiyyət və onun həyat

tərzinin müxtəlif sahələri ilə maraqlanmaqla yanaşı,  onlarda

ünsiyyətə,  incəsənətə,  əxlaqi davranış normalarını həyata

keçirməyə mənəvi tələbatlar formalaşır. 

İlk gənclik dövrünün əsas psixoloji xüsusiyyətləri (15-17 yaş)

---

493

-ÖZÜNÜ DƏRK ETMƏNİN (mənlik şüurunun) – özü haqqında

təsəvvürlərin, özünün zahiri görkəmini, əqli, mənəvi, iradi

keyfiyyətlərinin qiymətləndirilməsi

-Özünün öz ideallarına münasibətləri baş verir,  özünütərbiyə

imkanları meydana gəlir

-İRADİ TƏNZİM yüksəlir

-Diqqətin mərkəzləşməsi,  hafizənin həcmi,  təlim materialının

məntiqiləşdirilməsi

yüksəlir, 

mücərrəd-məntiqi

təfəkkür

formalaşır

-Mürəkkəb məsələlərdən müstəqil olaraq baş çıxarmaq bacarığı

meydana gəlir

-Tam baxışlar,  bilik,  inam,  özünün həyat fəlsəfəsi sistemi kimi

DÜNYAGÖRÜŞÜ formalaşır

-Özünün şəxsi həyat,  məhəbbət,  siyasət nəzəriyyəsinin

yaranması, mühakimələrinin maksimalizmi

-Özünün müstəqilliyi, orijinallığının təsdiqinə cəhd

-Böyüklərin məsləhətinə məhəl qoymamaq

-Tənqidbazlıq, inamsızlığın təzahüri

-Quru rasionalizm, praktisizm

-Özünüidarəyə, ətrafdakıları yenidən anlamağa cəhd göstərmək, 

psixoloji yetginliyin müəyyən dərəcəsinə yiyələnmək

-İdrak

fəaliyyətinin

əsas

motivi

kimi

PEŞƏYƏ

YİYƏLƏNMƏYƏ cəhd

-Həqiqi müstəqilliyin olmaması. Həmyaşıdlarının təsirinə meyl-

lilik, həmyaşıdlarına münasibətdə yüksək təlqin və konformizm

-Cinsi yetişmənin başa çatması

-İlk MƏHƏBBƏT hissinin, dostluğun meydana gəlməsi

-Emosional sahədə əsaslı yenidənqurmanın baş verməsi

-Öz hərəkətlərini kifayət qədər dərk edə bilməməsi.

İlk gənclik dövrü dünyagörüşünün formalaşması üçün

də həlledici dövrdür.  Bu dövrdə təlim və tərbiyənin, 

məktəblilərin idrak imkanları və sahələrinin genişlənməsinin

təsiri altında böyük məktəblilərdə dünyagörüşü formalaşır. 

İlk gənclik dövründə məktəblilər yeni aparıcı fəaliyyət

tipinə – tədris-peşə fəaliyyətinə keçirlər.  Bu fəaliyyət tipinin

---