522
uşaqların sırasına sözə baxmayan, şıltaq, tərs, intizamsız, ko-
bud, tənbəl, yalançı və s. uşaqları daxil edir və bunları asosial
uşaqlar kimi xarakterizə edirlər. Bu cür uşaqların pedoqoji
baxımsızlıqdan irəli gəldiyini xüsusilə qeyd edirlər.
Adətən «çətin» uşaqların xüsusiyyətləri ən çox yeni-
yetməlik dövründə özünü göstərir. Bu dövr uşaqlarda
“çətinliyin” yaranmasına təkan verir.
Psixoloji tədqiqatlar «çətin» yeniyetmələrin dörd qrupu-
nu müəyyənləşdirmək imkanı vermişdir: 1) davranışındakı
qüsurları onun emosional-iradi inkişaf səviyyəsi ilə şərtlənən
yeniyetmə; 2) pedaqoji cəhətdən baxımsız və nəticədə əxlaqi
təsəvvürlərə yiyələnməyən yeniyetmə; 3) əlverişli olmayan
inkişaf şəraiti və ya tərbiyəçinin düzgün iş apara bilməməsinin
təsiri ilə “çətin” böyüyən yeniyetmə; 4) uyğun gəlməyən
münasibətlərlə şərtlənən və yaxud “xüsusi çətin tərbiyə olunan-
lar”.
Psixoloqlar emosional sahəsində problemlərin olması ilə
bağlı hələ kiçik məktəb yaşı dövründə «çətin» uşaqların mey-
dana gəldiyini də qeyd edirlər. Bununla bağlı olaraq «çətin»
uşaqları üç qrupa ayırırlar (L.D.Stolyarenko): təcavüzkar
uşaqlar; yüksək emosionallığa malik olan uşaqlar; hədsiz
dərəcədə utancaq, hər şeydən tez təsirlənən, küsəyən, qorxaq,
həyəcanlı uşaqlar.
Təcavüzkar uşaqlar. Adətən, elə bir uşaq tapmaq olmaz
ki, həyatında heç olmazsa bir dəfə təcavüzkar hərəkət etməmiş
olsun. Lakin bunların hamısını «təcavüzkar» adlandırmaq ol-
maz. Bu qrupa yalnız o uşaqları aid etmək olar ki, onların
təcavüzkar hərəkətləri, reaksiyaları özünün davamlılığı,affektiv
davranışa səbəb olma xarakteri ilə fərqlənsinlər.
Yüksək, idarə olunmayan səviyyəyə çatan emosionallığa
malik olan tipə daxil edilən uşaqlar hər şeyə çox sərt reaksiya
verirlər. Əgər onlar hər hansı bir sevinc, şadlıq hissi
keçirirlərsə, öz ekspressiv davranışları sayəsində bütün sinfi
hərəkətə gətirirlər; əgər onlar əzab, iztirab hissləri keçirirlərsə –
523
onların iniltisi, ah-vayı, ağlamağı həddindən artıq uca və
diqqəticəlbedici olacaqdır.
Hədsiz dərəcədə utancaq, hər şeydən tez təsirlənən,
küsəyən, qorxaq, həyəcanlı uşaqlar isə öz hisslərini həddindən
artıq ucadan və aydın ifadə etməyə utanır, başqalarının
diqqətini cəlb etməkdən qorxduqlarına görə öz problemlərini
sakit keçirirlər.
Çox vaxt “çətin” uşaqların meydana gəlməsi ailə
tərbiyəsində yol verilən nöqsanlarla bağlı olur. Ailədə
valideynlər arasında uşaqların tərbiyəsində vahid tələbin
olmaması, uşağın tərbiyəsi və onun şəxsiyyətinin inkişafı üçün
müvafiq şəraitin yaradılmaması, valideynlər arasında ciddi
konfliktin olması, valideyinlərin davranışında uşağa mənfi təsir
edəcək qüsurların mövcudluğu, ailədə əxlaq, ictimai münasibət
normalarına uyğun olmayan sərvət və normalar sisteminin
formalaşması və s. “çətin” uşaqların yaranmasının başlıca
səbəbləridir.
Hələ kiçik məktəb yaşı dövründə emosional sahəsində
problemlərin olması ilə bağlı «çətin» uşaqların meydana
gəlməsi də özünəməxsus amillərlə bağlı olur. Kiçik
məktəblilərdə emosional pozğunluğa səbəb olan amillərə
aşağıdakıları aid etmək olar: 1) təbii xüsusiyyətlər (məsələn,
temperamentin tipi); xoleriklərdə oyanma çox vaxt yüksək ol-
duğundan, onlarda təcavüzkarlıq yüksək olur; melanxoliklər
ağlağan, hər şeydən tez təsirlənən, utancaq olurlar); 2) sosial
amillər:
– ailə tərbiyəsinin tipi (uşağı rədd etmək, həyəcanlı-
vasvası tərbiyə, hipersosial tərbiyə, eqoistik tərbiyə);
– müəllimlərin münasibəti;
– məktəb psixoloqunun təsiri.
“Çətin” uşaqlarla iş aparmaq və onlarda özünü göstərən
qüsurları aradan qaldırmaq üçün bu cür uşaqların əmələ
gəlməsinin səbəblərini araşdırmaq, psixoprofilaktika və psix-
okorreksiya vasitələrindən sistemli şəkildə istifadə etmək lazım
524
gəlir. Bu sahədə məktəb psixoloqlarının üzərinə xüsusi iş
düşür. Burada birinci növbədə əsas diqqət şəxsiyyəti sosial
cəhətdən deformasiyaya uğrayan, asosial uşaqların vaxtında
diaqnostikasını verməyə yönəldilməlidir. Bu zaman uşaqda
“çətinliyin” yaranması səbəblərinin aşkara çıxarılmasına da
xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bütün bunların əsasında və uşağın
fərdi xüsusiyyətini nəzərə almaqla onunla aparılacaq tərbiyəvi
iş sistemi müəyyənləşdirilməlidir.
Təcrübə göstərir ki, çox zaman məktəbdə bu cür
uşaqlarla aparılan profilaktik iş sistemsiz, az məqsədəyönlü xa-
rakter daşıyır, baş vermiş fövqəladə hadisənin formal
müzakirəsi ilə məhdudlaşır. Tərbiyəvi təsir tədbirləri tərbiyəni
deyil, bu və ya digər hərəkətinə görə uşaqdan əvəz çıxmağı, qi-
sas almağı xatırladır. Ona görə də müəllimlər belə uşaqlardan
sadəcə olaraq yaxalarını qurtarmağa çalışırlar.
Bu cür vəziyyətdən çıxmaq üçün psixoloq və müəllimlər
müasir psixologiyanın nailiyyətlərinin məktəb həyatına tədbiqi
nəticələrinə istinad etməlidir.
Şagirdlərin davranışında və şəxsiyyətinin inkşafında
özünü göstərə bilən qüsurların qarşısını almaq və onları aradan
qaldırmaq
sahəsindəki
işin
aşağıdakı
istiqamətlərini
müəyyənləşdirmək mümkündür:
1. Məktəbə yeni daxil olan şagirdlə, onun valideyinləri
ilə, uşağa aid bütün sənədlərlə tanış olmaq və bu zaman həmin
şagirdin tərbiyəsindəki çətin cəhətləri aşkara çıxarmağa
çalışmaq.
2. “Çətin” şagirdin kollektivə alışmasına köməklik
göstərmək; sinif rəhbəri ilə birlikdə şagirdin davranışında
mövcud olan qüsurları aradan qaldırmağın planını hazırlamaq.
3. Davranışında və şəxsiyyətinin inkişafında qüsurlar
olan şagirdləri dərindən öyrənmək, bu zaman peşə etikası
normalarına əməl etmək, imkan daxilində şagirdə yoxla-
nmasının həqiqi məqsədini bildirməmək. Lazım gələrsə psix-
oloq həmin şagirdin əqli inkşaf səviyyəsini müəyyənləşdirmək
Dostları ilə paylaş: |