541
keyfiyyəti aşağı olan) birinci növbədə elə iş aparmaq tələb olu-
nur ki, onların müvəffəqiyyətlə oxumalarını ləngidən, ona
mane olan fikri fəaliyyət xüsusiyyətləri yenidən qurulmuş ol-
sun.
Ümumiləşdirmə qabiliyyətinin zəif inkişaf etməsi, əyani-
əməli təfəkkürün məntiqi təfəkkürə nisbətən üstünlüyü həmin
şagirdlərlə iş apararkən təlimin ilk mərhələsində əyani obrazla-
ra istinad etmək zəruridir. Bu zaman müəllim elə bir şərait
yaratmalıdır ki, istifadə olunan əyani vəsait şagirdlərin
diqqətini əsas fikri məsələnin həllindən uzaqlaşdıran ikinci
dərəcəli əlamətlərə yönəltməsin.
Həmin şagirdlərlə aparılan mümarisələrin xarakterinə də
xüsusi fikir verilməlidir. Sübutluluğun məntiqi strukturunun
inkişafına, əqli nəticələrin formalaşmasına imkan verən
mümarisələrdən geniş istifadə olunmalıdır. Öyrənməyə qabil-
liyi zəif olan şagirdlərlə müqayisəli təhlil tələb edən
mümarisələrin aparılması daha faydalıdır.
Müəllim elə bir şərait yaratmalıdır ki, hər bir şagird orada
özünü göstərə bilsin, müəllim isə şagirdləri hər bir, hətta ən
kiçik müvəffəqiyyətinə görə rəğbətləndirsin.
Şagirdlərə verilən tapşırıqlar içərisində elələri də
olmalıdır ki, şagirdlər müstəqil şəkildə asanlıqla yerinə yetirə
bilsinlər. Belə olduqda, şagirdlərdə müstəqil işləri yerinə yetir-
məyə qarşı müsbət münasibətin formalaşması imkanı yaranır.
VI.24.4. Öyrənmənin müvəffəqiyyətini təmin
edən amillər
Adətən, öyrənmənin müvəffəqiyyətini təmin edən
amilləri daxili və xarici olmaqla iki yerə bölürlər. Öyrənmənin
daxili amillərini bir növ subyektiv amillər adlandırmaq
mümkündür. Bu cür subyektiv amillərdən xüsusilə təlimin
motivlərini aid etmək olar. Sonrakı bölmədə təlim motivlərinin
mahiyyəti və növləri, onların öyrənməyə təsiri qeyd
542
olunduğuna görə burada onları şərh etmirik.
Psixoloji ədəbiyyatda öyrənmənin müvəffəqiyyətini
təmin edən daxili amil kimi diqqət və ustanovkaya xüsusi yer
verirlər. Bizə hər an saysız-hesabsız cisim və hadisələr təsir
edir. Bunların içərisindən hal-hazırda bizə lazım olan, tanımaq
və öyrənmək, mənimsəmək istədiyimiz cisim və hadisələri
ayıra, seçə bilmədən qarşımıza qoyduğumuz məqsədə nail ola
bilmərik. Bunlar isə diqqətin bilavasitə iştirakı olmadan
mümkün deyildir. Xüsusilə təlim fəaliyyətində diqqətin
oynadığı rolu nəzərə alaraq K.D.Uşinski yazmışdır: «Diqqət
şüurumuzun elə bir yeganə qapısıdır ki, şüurumuzda olan hər
bir şey mütləq buradan keçir. Ona görə də şagirdləri təlim
prosesində həmin qapını açıq saxlamağa alışdırmaq lazımdır».
Təcrübə göstərir ki, müəllim dərsdə şagirdlərin diqqətini təşkil
etməyi bacarmasa heç bir informasiyanı mənimsədə bilməz.
Ona görə də diqqət öyrənmənin müvəffəqiyyətini təmin edən
ən mühüm daxili amillərdən biri kimi özünü göstərir. Bu cəhəti
nəzərə alaraq müəllim təlim prosesində diqqətin qanuna-
uyğunluqlarından geniş istifadə etməlidir.
Qeyd etdiyimiz kimi öyrənmənin, mənimsəmənin
səmərəliliyini təmin edən digər daxili amil ustanovkadır.
İnformasiyaların seçilməsi, işlənməsi və onlardan istifadə
edilməsi prosesində insan şəxsiyyətinin təzahür etmə halını
psixoloqlar ustanovka adlandırırlar. Ustanovka dedikdə tələbatı
müəyyən tərzdə təmin etməyə hazırlıq başa düşülür. Ustanovka
müəyyən bir fəaliyyətə şəxsiyyət tərəfindən dərk edilməyən
hazırlıq halətidir. Aparılmış müşahidə və eksperimentlər fərdin
ustanovkasının təlim fəaliyyətində mühüm əhəmiyyətə malik
olduğunu göstərmişdir.
Məsələn, psixoloji eksperiment zamanı iki qrupda eyni
material eyni yolla öyrədilmiş, hər iki qrupda eyni miqdarda
təkrar aparılmışdır. Lakin qrupların birinə qabaqcadan
xəbərdarlıq edilmişdir ki, həmin materialı necə öyrəndiklərini
soruşana qədər bir daha təkrar aparılmayacaq, istənilən vaxt
543
onlar yoxlanıla bilərlər. İkinci qrupa materialı öyrənmək
tapşırılarkən bildirilmişdir ki, yoxlamadan əvvəl mütləq
materialı bir daha təkrar etməyə imkan olacaqdır. Sonradan
gözlənilmədən hər iki qrupda sorğu aparılmışdır. Nəticədə bi-
rinci qrupa nisbətən ikinci qrupun nümayəndələri bir daha
təkrar edəcəklərini zənn edərək materialı pis yadda saxlamışlar.
Onlarda verilən materialı qəti, birdəfəlik öyrənmək ustanovkası
yaranmamışdır.
Aparılmış psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu cür
öyrənmə ustanovkası qarşıya qoyulan yaddasaxlama məqsədi,
yaddasaxlamanın müddəti, möhkəmliyi və xarakterindən
asılıdır. Hər şeydən əvvəl öyrənmə o zaman səmərəli olur ki,
şagird öz qarşısına yaddasaxlama məqsədi qoysun. Təcrübə
göstərir ki, qarşıya öyrənmək, yadda saxlamaq məqsədi qoy-
madan səmərəli yaddasaxlama mümkün deyildir. Bəzən şagird
müəyyən bir materialı oxuyur və ya dinləyir. Lakin qarşısında
onu öyrənmək, yadda saxlamaq məqsədi qoymadığına görə
suallara ya ötəri cavab verir, ya da heç cür cavab verə bilmir.
Onun yadında olsa-olsa emosional cəhətdən təsirli faktlar
qalmış
olur. Bəzi
şagirdlər
belə
halda
«bilmədim
soruşacaqsınız» tipli
cavablarla
yaxalarını
qurtarmağa
çalışırlar. Şagirdin qarşısında yaddasaxlama məqsədi qoyduqda
(istər müəllim, istərsə də şagirdin özü tərəfindən) o, verilən
materialı yaxşı öyrənir. Ona görə də müəllim təlim
fəaliyyətində öyrənmənin həmin səmərəli yolunu nəzərdən
qaçırmamalıdır, şagirdləri həmişə öyrənmə zamanı öz
qarşılarına yaddasaxlama məqsədi qoymağa alışdırmalıdır.
Öyrənmənin müvəffəqiyyətini təmin edən xarici
amillər. Öyrənmənin müvəffəqiyyətini təmin edən xarici
amillər təlim materialının xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Bu
xüsusiyyətlər çoxdur. Psixoloqların apardıqları tədqiqatlar
həmin xüsusiyyətlərin sistemini müəyyənləşdirməyə imkan
vermişdir.
Təlim materiallarının xarici amil kimi öyrənmənin
Dostları ilə paylaş: |