Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

550

1)  sitüativ və geniş motivlər;  2)  fəaliyyətin nəticəsinə

yönələn və onun özünə doğru yönələn motivlər; 3) eqoistik və

ictimai əhəmiyyətli motivlər.

Motivləri

təzahür

xüsusiyyətlərinə

görə

psixoloji

ədəbiyyatda geniş istifadə olunan iki qrupa ayırmaq müm-

kündür: 

1) geniş sosial motivlər və 2) idrak motivləri.

Bununla yanaşı olaraq,  motivlərin xarici və daxili tipləri

də qeyd olunur.

Təlim fəaliyyətində bu cür motivlərin formalaşması

şagirdlərin tələbat sahəsinin formalaşması ilə sıx bağlıdır. 

Müəyyən şeylər,  hadisələr,  şərait insanın müvafiq fəallığının

mənbəyi kimi insan fəaliyyətinin motivinə çevrilir.  Həmin

mənbələri üç əsas kateqoriyaya ayırmaq mümkündür:  daxili, 

xarici və şəxsi mənbələr.

Birinci,  daxili mənbələr insanın tələbat sahəsi ilə bağlı

olur.  İnsanda bu cür tələbatlar anadangəlmə və həyatda

qazanılan xarakter daşıya bilər. Birinci halda orqanizmin üzvü

tələbatları, ikinci halda cəmiyyətdə formalaşan sosial tələbatlar

özünü göstərir.

Təlimə,  öyrənməyə stimul rolunu oynayan anadangəlmə

tələbatlara uşağın fəallığına və informasiyaya olan tələbatını

aid etmək olar.

Təlim fəaliyyətinin stimullaşmasına təsir edən,  həyatda

formalaşan tələbatlara qnostik və müsbət sosial tələbatları aid

etmək olar.  Bunlardan bilik əldə etməyə olan tələbatları, 

cəmiyyətə xeyir verməklə bağlı tələbatları və s. göstərə bilərik.

İnsanın öyrənməyə, təlim fəaliyyətinə təhrik olunmasında

xarici və şəxsi mənbələrin rolu da az deyildir. Xarici mənbələr

insanın həyat və fəaliyyətinin sosial şəraiti ilə müəyyən edilir.

Burada insanın hansı davranış tərzini və fəaliyyət növünü

seçməsi ilə bağlı onun qarşısına qoyulan tələblər,  ondan

gözlənilən nəticələr və müvafiq fəaliyyət növünü yerinə

yetirməsi üçün imkanların,  obyektiv şəraitin olması əsas

---

551

götürülür.

Şəxsi mənbələrə gəldikdə,  bunlar insanın maraqları, 

cəhdləri, yönəlişliyi, inamı və dünyagörüşü ilə şərtlənir.

Təcrübə göstərir ki,  insan davranışının qeyd etdiyimiz

daxili, xarici və şəxsi stimulları təlim fəaliyyətilə əlaqələndikdə

onun müvəffəqiyyətinə əsaslı təsir edir.  Başqa sözlə təlim

fəaliyyətinin motivasiya sahəsi formalaşmış olur.

İnkişafetdirici və tərbiyəedici təlim. Yuxarıda təlim və

inkişaf probleminə toxunarkən onun pedaqoji psixologiyanın

və yaş psixologiyasının ən aktual problemlərindən biri

olduğunu,  bu sahədə müxtəlif baxışların mövcudluğunu qeyd

etdik.  L.S.Vıqotskiyə görə təlim inkişafın başlıca şərtidir. 

Təlim inkişafetdirici və tərbiyəetdirici funksiyaları yerinə yeti-

rir.  Ona görə də təlimin məzmunu,  forma və üsulları elə  

seçilməlidir ki, bu fünksiyaları həyata keçirməyə imkan versin. 

İnkişaf anlayışı çoxcəhətli anlayışdır.  Şagirdlərin inkişafından

söhbət gedərkən birinci növbədə onların psixi inkişafı diqqəti

cəlb edir.  Təlim - tərbiyə prosesində şagirdlərin psixi inki-

şafının əsas istiqamətlərini təhlil edərkən psixoloqlar,  ilk

növbədə,  biliklərin onların tətbiqi mexanizmlərinin və

şəxsiyyətin umumi xassələrinin inkişafı şəraitini ayırd edirlər. 

Sözün geniş mənasında inkişafetdirici təlim şəxsiyyətin for-

malaşmasına yönəldilmiş təlimdir.  Bu mənada təlim eyni za-

manda tərbiyəedici funksiyanı həyata keçirir.  Psixoloqlar

şəxsiyyətin psixi inkişafını təlimin həm nəticəsi,  həm də

başlıca şəraiti kimi qeyd edirlər. Professor Ə.Əlizadə haqlı ola-

raq qeyd edir ki, “inkişafetdirici təlim prinsipi şagirdlərin əqli

inkişafına xüsusi əhəmiyyət verir və onu şəxsiyyətin forlaşması

ilə qarşılıqlı əlaqədə araşdırır”.  Məhz buna görə də təlim elə

təşkil edilməlidir ki, o təkcə şagirdlərə bilik, bacarıq verməklə, 

onların əqli inkişafını təmin etməklə kifayətlənməsin, eyni za-

manda onlarda şəxsiyyətin formalaşmasına təkan versin.  Bu

zaman təlim özünün tərbiyəedici funksiyasını həyata keçirmiş

olur. 

---

552

---

553

VI. 24.6. Dərsin təşkilinin psixoloji şərtləri

Müasir dərsə verilən psixoloji tələblər. Elmi texniki

tərəqqinin həyatımızın müxtəlif sahələrinə daxil olduğu və

mənimsənilməsi zəruri olan məlumatların durmadan artdığı

müasir dövrdə dərsə daha yüksək tələblər verilir.  Bu tələbləri

həyata keçirmək müəllimin öz ixtisası ilə yanaşı, yüksək peda-

qoji bacarıq,  vərdiş və qabiliyyətlərə,  eləcə də psixologiya el-

minin,  xüsusilə təlim psixologiyasının müasir nailiyyətlərinə

dərindən yiyələnməsini tələb edir. 

Müasir dərs,  hər şeydən əvvəl,  məktəbə verilən müasir

ictimai tələblərin yerinə yetirilməsinə yönəldilən dərsdir. Müa-

sir dərsə bir sıra psixoloji tələblər verilir.  Bu tələblər müasir

dərsin funksiyaları ilə sıx bağlıdır.  Həmin funksiyalara öyrə-

dici,  inkişafetdirici,  tərbiyəedici funksiyaları və s.  aid etmək

olar.  Həmin funksiyalarla bağlı olaraq müasir dərsə verilən

psixoloji tələblərə nəzər salaq.

Şagirdlərin fəallığının təmin edilməsi müasir dərsə

verilən ən başlıca psixoloji tələblərdən biridir.  Bu mühüm

tələbin yerinə yetirilməsi,  hər şeydən əvvəl,  təlim prosesində

mənimsəməyə təsir edən amillərin nəzərə alınması zərurətini  

irəli sürür.  Təlim psixologiyasında belə amillər iki qrupa

bölünür: daxili və xarici amillər. 

Dərsdə

şagirdlərin

fəallığını

şərtləndirən

daxili

amillərdən biri onların diqqətinin təşkil olunmasından ibarətdir. 

Müəllim dərsdə şagirdlərin diqqətini səfərbər etməklə yanaşı

onu mənimsənilməli olan anlayışların mühüm əlamətləri üzə-

rinə yönəltməlidir.  Müasir dərs elə qurulmalıdır ki,  ən zəruri

informasiyalar şagirdlərin diqqətindən kənarda qalmasın.

Şagirdlərin fəallığını təmin etmək,  onlarda lazımi və

davamlı bilik və bacarıqlar aşılamaq üçün dərsdə öyrənməyə, 

yadda saxlamağa, öyrəndiklərini tətbiq etməyə qarşı yönəlişlik

(ustanovka) yaratmaq zəruridir.

---